काठमाडौमा चिसो चिसो मौसम थियो । हामी त्यो दिन काठमाडौंबाट एउटा लामो यात्राका लागी हिड्यौ । कुलेखानी पुग्दा रात परिसकेको थियो । कुलेखानीको चिसो काठमाडौंको भन्दा तीब्र थियो । कुलेखानी पुगेपछि खानपिन गर्ने सल्लाह भयो । खानपिन पछि हामी हेटौडा , चितवन , नवलपुर , परासी , बुटवल , कपिलवस्तु हुँदै दाङसम्म पुग्ने योजनामा हिडिरहेका थियौँ । दाङ जिल्लाको प्रसिद्ध नगर तुलसीपुर पुग्दा थाकेका थियौ, हामी । तुलसीपुर जाने सडक कस्तो छ जोकोही यात्रा गर्नेलाई थाहा भएकै कुरा हो । तुलसीपुर पुग्दा शरीर पसिनाले भिजेको थियो । कुनै झरीमा भिजेको मान्छे जस्तो भएका थियौँ , हामी ।
बिज्ञापन
तुलसीपुर पुगेपछि केही चिनारु साथीभाइसँग छोटो र संक्षिप्त भेटघाट भयो साथीभाईहरुसँगको त्यो संक्षिप्त भेटघाट पछि हामी गर्मी छल्न पहाडतिर जाने सल्लाह गर्न थाल्यौँ । केही छिनमा सल्लाह निष्कर्षमा पुग्यो । फटाफट तुलसीपुरबाट हिड्यौ । सानो , निर्माणाधीन कच्ची बाटोको यात्रा गर्दै थियौ । कतैकतै पहिरो थियो कतै खाल्डो । हामी कपुरकोट , कोइला रोल्पा , गन्यौलीपानी हुँदै अगाडि बढयौ ।
बिज्ञापन
पश्चिम नेपालको यो क्षेत्र माओवादी जनयुद्धको तीब्र प्रभाव परेको क्षेत्र हो । बाटोमा पर्ने जनयुद्ध संग्रहालय गैरिगाउँ , दार्बोट , कोर्चावाङ हुँदै घर्तिगाउ पुग्यौ । मौसम राम्रै थियो । ग्रामीण क्षेत्रको यात्रा रोमाञ्चक हुँदै थियो । जटिल यात्रामा फुलेकै थियो उमंग ।
त्यो रात हामी रोल्पाको घर्तीगाउँमा पुग्यौं । तत्कालीन नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी माओवादीको पहलमा भएको जनयुद्धमा घर्तीगाउले गरेको त्याग , तपस्या र संघर्षको बारेमा मैले सानैदेखि सुनेको थिए । घर्तीगाउँ पुगेपछि त्यहाँको इतिहासलाई नजिकबाट नियाल्दै थप बुझ्ने मौका जुर्यो ।
साथीहरूसँग सल्लाह भयो । जाडो मौसम छ । लोकल भाले खाने । त्यहाँको लोकल भालेको मासुको स्वाद सम्झनामा अझै ताजा नै छ । खुब रमाइलो गरियो घर्तीगाउँमा । साँझ र रात पनि सुबिस्ताका साथ बित्यो ।
भोलिपल्ट हामी कोल्टबार , खारा हुँदै जनयुद्धको आधारक्षेत्र चुनबाङ पुग्यौ । माओवादी जनयुद्धको वीरतालाई नजिकबाट बुझ्ने प्रयास गर्यौ । चुनबाङ त्यही ठाउँ हो , जहाँ बसेको बैठक बिषयमा अहिले पनि राजनीतिक वृतमा छलफल हुन्छ । चुङबाङ बैठकपछि माओवादीको रणनीति नै फेरिएको बहस अहिले पनि हुने गर्छ । चुङबाङमा तत्कालीन नेकपा माओवादीले प्रयोग गरेको हातहतियारदेखि जीर्ण अबस्थामा रहेका घरहरुको समेत अवलोकन गर्ने अवसर मिल्यो ।हाम्रो टोली नै राजनीतिमा रुचि राख्ने टोली थियो । हामीले स्थानीय बासिन्दाहरुसँग बसेर तत्कालीन जनयुद्धले पारेको प्रभावका बिषयमा गफ गर्न थाल्यौ । राजनीतिक छलफल जम्यो ।
बिज्ञापन
स्थानीयले २०६० सालमा बसेको नेकपा माओवादीको केन्द्रिय स्तरको चुनबाङ बैठकको प्रसङ्ग निकाले । यहीँ बैठकको निर्णयबाट माओवादी मात्र नभै देशको दिशा परिवर्तन भएको कुरालाइ अझै मज्जाले बुझ्ने अवसर पाए । त्यसपछि हामी अर्को ईतिहास बोकेको ठाउँ महत गाउँ पुग्यौ , जहाँ तत्कालीन राज्यपक्ष र माओवादीको भिडन्त भएको थियो । नेपाली राजनीति क्षेत्रमा महत गाउँको प्रसङ्ग आइरहेको हुन्छ । महत गाउँको युद्धमा माओवादीले राम्रै उपलब्धी पाएको र आफ्नो कमाण्डर तत्कालीन सेनाबाट फिर्ता गराएको घटनाबारे थाहा पाइयो । त्यो रातको घटनाको व्याख्या चित्रकला मार्फत गरिएको थियो त्यहाँ । जुन चित्रकला एकदमै हेर्न लायक र इतिहासलाई अमर राख्ने खालको थियो । साथै महत गाउँका मानिसहरुका सालिनतालाई मज्जाले बुझ्ने मौका जुर्यो ।
त्यसपछि हामी जनयुद्धको उद्गमस्थल थवाङ पुग्यौ । थवाङ राजनीति चेतनाको हिसाबले बिद्रोही गाउँको नाउँ हो । राजनीति , सामाजिक र सांस्कृतिक ईतिहास बोकेको बोकेको थवाङ सुन्दर पहाडी गाउँ पनि हो । जातिय समानता र एकताको सन्देश बोकेको , राज्यबाट उपेक्षा भोगेको र सामुहिक निर्णय प्रणालीमार्फत चल्ने गाउँ हो, थवाङ । नेपाली राजनीतिमा बेलाबेलामा सबैको ध्यानमा तानिरहेको हुन्छ ,थवाङले । कारण त्यो ठाउँको बिद्रोही चेत र राजनीतिक इतिहास पनि हो ।
थवाङमा हामी राती पुगेका थियौ । बास बस्नको लागि स्थानीय मगर समुदायको होमस्टे ( घरबास ) हेर्न गयौ । एउटा नुतन सोच थियो त्यहाँ । पाहुनालाई गरिएको स्वागतसत्कार , रोल्पाको मिठो लोकल खाना , भाङको अचार , हाँसको छोयला , बंगुरको मासु अहिले चर्चा गर्दा स्वाद जिब्रोमै झुन्डिएको जस्तो लाग्छ मलाई त । भोलिपल्ट पुरै थवाङ गाउँ घुम्यौ । त्यहाँको जनसमुदायसँग भलाकुसारी गर्ने अवसर पनि जुर्यो ।
जनयुद्धपछि भएको ठूलो राजनीतिक परिवर्तन र त्यस परिवर्तनमा थवाङले निभाएको भूमिका ऐतिहासिक र युगिन थियो । जुन कुरा त्यहाँ पुगेपछि झन महसुस भयो ।
पछिल्लो समय माओवादी आन्दोलनबाट आएकाहरू थुप्रै विचार समुहमा बिभाजित भएको र संसदिय धारमा फसेकोमा थवाङ सहमत नभएको बुझ्न सकिन्थ्यो ।
विद्रोहमा होमिएको तत्कालीन विप्लव नेतृत्वको पार्टीप्रति बढी झुकाव रहेको धेरै मानिसहरूसँग भेटियो त्यहाँ र उहाँहरू सबैमा माओवादी एक हुनुपर्छ भन्ने भावना प्रवल थियो । तत्कालीन विप्लव नेतृत्वको माओवादीले आफ्नो कार्यकर्ताको श्रममार्फत थवाङमा सहिद स्मारक भवन निर्माण गरेको रहेछ । जहाँ आविस्कार केन्द्र समेत खडा गरिएको रहेछ । हजारौ कार्यकर्ता बस्न मिल्ने सभाहल निर्माण भएको रहेछ ।
रोल्पा जिल्लाबाट जनयुद्ध सहादत सम्पुर्ण सहिदहरुका सालिक , स्मारक बनेको रहेछ । माथिल्लो भूभागमा फलफूल लगायत बोटबिरुवा , भान्छाघर , मिटिङ हल बनेको रहेछ । अनि व्यवस्थित स्मारक अबलोकन गर्यौ । त्यो देखेर हामीलाई धेरै नै खुसी लाग्यो । त्यहाँका जनता पनि खुशी नै देखिन्थे । अहिले पछिल्लो समय जेन्जी आन्दोलनपछि देशको माहोल परिवर्तन भएको छ । विप्लव , प्रकाण्ड लगायतको एउटा शक्ति गुलाफको फूल लिएर चुनाव लड्दैछन भने प्रचण्ड ,माधव नेपालसहित मिलेर तारा लिएर भिड्दै छन । तल्कालीन माओवादी जनयुद्धका मुख्य योजनाकार तथा बौद्धिक र त्यागी नेता मोहन वैद्य किरण कम्रेडहरू निर्वाचनको बहिस्कार गरिरहनु भएको छ । बाबुराम भट्टराई भने पछिल्लो जेनजी आन्दोलनसँग सहमत हुँदै र नयाँ पुस्तासँग हातेमालो गर्दै एउटा उचाईबाट अगाडि बढ्ने मुडमा देखिनुहुन्छ ।
हिजोसम्म प्रचण्डसंँग रहनु भएका रुकुमका चर्चित नेता जनार्दन शर्मा ` प्रभाकार ´पछिल्लो राजनीतिक घटनाक्रमपश्चात् छुट्टै शक्ति निर्माणमा लाग्नु भएको देखिन्छ । बाबुराम भट्टराईसँग उहाँको मत मिलेको देखिन्छ ।
एउटा प्रश्न मेरो मनमा खेलिरहेको छ । हरेकपटक देशको महत्त्वपूर्ण घटनामा र चुनावहरूमा विद्रोही भएर उभिएको थवाङको भुमिका अब के हुन्छ होला ? माओवादीका अनेकौं बिचार समुह मध्य थवाङले कस्लाइ रोज्ला ? पछिल्लो समय नयाँ शक्ति भन्दै राजनितिमा उदाउँदै गरेका नयाँ दल , नयाँ विचार समुह वा जेनजीको पक्षमा थवाङ उभिएला त ?त्यो हेर्न बाँकी नै छ ।
हामीले भ्रमणको क्रममा तत्कालीन माओवादीले गरेको संघर्षहरु नजिकबाट नियाल्ने मौका पायौ । तत्कालीन अबस्थामा श्रमदानबाट बनेका त्यो सहिदमार्गमा अहिले मोटरगाडी दौडिएको देख्यौ । त्यहाँको राजनितिक चेतना सहरका मानिसहरुमा भन्दा परिपक्व रहेको भेट्यौ । अझै नेपालका कतिपय गाउँमा जात , धर्म, लिङ्गको नाममा विभेदका घटना सुनिन्छन तर त्यहा माओवादी जनयुद्धकालदेखि नै यस्तो कुरा नभएको सुनियो । हामी थवाङ लगायत महत गाउँ , चुनवाङलाई फेरि भेट्ने वाचा गर्दै जलजला हुँदै दाङ यात्रामा निस्कियौ । दाङको तुलसीपुर पुगेपछी फेरि उहीँ गर्मी एसी बिनाको होटेलको रुम बाहेक सोच्न नसकिने अवस्था थियो । अलि माथिको पहाड रोल्पा , रुकुम र सल्यानको चिसो बतास र न्यानो स्पर्श अनि तलको बजारमा टन्टलापुर घाम र गर्मी कति फरक छ हाम्रो भौगोलिक संरचनामा ।
त्यो रात हामी दाङमा रहनुभएका साथिभाईहरुसँगै बस्ने र रमाईलो गर्ने हिसाबले आएका थियौ । साथी तुफान केसी (जो दाङका युवा व्यवसायी) हुन । उनको होटल कुमाखमा जम्मा भयौ । उहाँ एक सफल व्यवसायी हुनुहुन्छ । केसीजी Kumakh College of Management & Technical Science का संचालक पनि हुनुहुन्छ ।अर्का मित्र गोपाल चन्द हुनुहुन्थ्यो ,जो राप्तीका नाम चलेका पत्रकार हुनुहुन्छ । पहिला साझा सवालका सह-सम्पादक हुनुहुन्थ्यो भने अहिले पोस्टपाटीका संचालक हुनुहुन्छ । अर्का मित्र रमेश डाँगी हुनुहुन्थ्यो । जो काठमाडौको वर्डलिङ्क नामक ईन्टरनेट कम्पनीको दाङको शाखामा कार्यरत हुनुहुन्थ्यो । अर्का अनन्य मित्र लक्ष्मण केसी जो हाम्रो यात्रामा दाङदेखि सल्यान , रोल्पा , रुकुम हुँदै फ़ेरि दाङसम्मको यात्रामा सहयात्री हुनुभएको थियो । उहाँ अहिले निर्माण व्यबसायी र ठेक्कापक्कामा राम्रो ज्ञान भएको मित्र हुनुहुन्छ । काठमाडौदेखि सँगै आउने मध्य हामी तीनभाईमा एक सम्पूर्ण अधिकारी हुनुहुन्थ्यो । अधिकारीजी कुनै समय अखिल क्रान्तिकारीको उपत्यकामा चर्चित नेता हुनुहुन्थ्यो । विद्यार्थी राजनिती गर्दै कहलिएका उहाँ बिचमा जापान बसाई गरेर स्वदेश फर्किनु भएको छ र पछिल्लो समय नुवाकोट जिल्लाको नाम चलेका सफल निर्माण व्यवसायी हुनुहुन्छ । अर्का सहयात्री युवा नेता सुमन तिमल्सिना हुनुहुन्थ्यो । नाताले मेरो भिनाजु सुमन तिमल्सिनाज्यु विद्यार्थी राजनीतिका हिरा हुनुहुन्छ । गण्डक क्षेत्रबाट राजनिती सुरु गरि उहाँ पछिल्लो समय काठमाडौ क्षेत्र नम्बर ६ का सांसदका लागी बलिया पात्र बनिसकेको चर्चा सुनिन्छ । थाहा छैन उहाँ उठ्नु हुन्छ या हुन्न तर उठ्दा जो कोहीसँग राम्रो प्रतिस्पर्धी चाहिँ गर्न सक्नुहुन्छ । यो क्षेत्रमा व्यापक चर्चित युवा हुनुहुन्छ ,उहाँ । सामाजिक , राजनीति काममा दिलोज्यान दिएर लाग्नुहुन्छ ।
बाँकी मेरो परिचय मेरा सम्पुर्ण पाठकहरुलाई थाहा नै छ ,मैले परिचय दिएर लेख लामो बनाउन चाहिन । हामी साथीहरू मिलेर घुम्यौ , धेरै पछिको भेट मिठो छलफल गर्यौ र भोलिपल्ट नेपालगन्जको गर्मी खादै त्रिभुवन विमानस्थलमा ओर्लियौ र आ आफ्नो बाटो लाग्यौ ।
तर मानसपटलमा घुमिरहेकै छ जनयुद्धको आधार क्षेत्रको यात्रा ।
