जलवायु परिवर्तन भनेको दीर्घकालीन अवधिमा पृथ्वीको जलवायु प्रणालीमा हुने परिवर्तन हो, जसले तापमान, हावापानी, र अन्य जलवायु कारकहरूमा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्छ। यो मानव गतिविधिहरू, विशेष गरी जीवाश्म इन्धनको जलन, औद्योगिक क्रियाकलाप, र वन फँडानीको कारणले गर्दा हुने हरितगृह ग्यासहरूको उत्सर्जनको परिणामस्वरूप बढ्दो समस्या बनेको छ।
सबैभन्दा प्रमुख प्रभाव भनेको वैश्विक तापक्रमको वृद्धिमा देखिएको छ, जसलाई “वैश्विक तापन” भनिन्छ। यसले पृथ्वीको औसत तापक्रमलाई बढाउँछ, जसले गर्दा हिमालका हिउँ पग्लिने, समुद्र सतह बढ्ने, र प्राकृतिक विपदहरू जस्तै बाढी, सुख्खा, तातो हावा, र चक्रवातहरू बढी तीव्र र बारम्बार हुने सम्भावना बढाउँछ। नेपाल जस्ता हिमाली राष्ट्रहरूमा यसले हिमालयको हिउँ पग्लन र पानीको अभाव, कृषि उत्पादनमा गिरावट, र बाढी तथा भू-क्षयजस्ता समस्याहरू निम्त्याउँछ।
जलवायु परिवर्तनले पारिस्थितिकी प्रणाली, जैव विविधता, र मानिसको जीवनशैलीमा ठूलो असर पार्छ। कृषि, पानी आपूर्ति, जनस्वास्थ्य, र ऊर्जा स्रोतहरूमा यसको असरले गर्दा मानव सभ्यताको अस्तित्व नै संकटमा पर्न सक्छ। नेपाल जस्ता विकासशील र गरिब राष्ट्रहरू, जहाँ जनसंख्या धेरै हदसम्म प्राकृतिक स्रोतहरूमा निर्भर छ, जलवायु परिवर्तनको असर बढी पर्ने खतरा छ।
यस समस्याको समाधानका लागि विश्वव्यापी स्तरमा हरितगृह ग्यासहरूको उत्सर्जन घटाउनुपर्ने, दिगो विकासको अवधारणा अपनाउनुपर्ने, नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको उपयोगमा जोड दिनुपर्ने, र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य बढाउनुपर्ने आवश्यकता छ। साथै, नेपालजस्ता राष्ट्रहरूले जलवायु परिवर्तन अनुकूलनका उपायहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने, र जोखिम व्यवस्थापनमा सुधार गर्नुपर्ने देखिन्छ।
विश्व तापमानमा वृद्धि र जलवायु परिवर्तनले नेपाल जस्ता हिमाली मुलुकहरूमा गम्भीर र व्यापक असरहरू पुर्याइरहेको छ। नेपालमा जलवायु परिवर्तनको प्रभाव विशेषगरी हिमाली क्षेत्र, कृषि, जलस्रोत, र जीविकोपार्जनमा प्रत्यक्ष रूपमा देखिएको छ। यहाँ जलवायु परिवर्तनले नेपालमा पारेको प्रमुख असरहरूबारे चर्चा गरिन्छ।
१. जलवायु परिवर्तनका असर
१.१ हिमनदी पग्लनु र हिमतालको वृद्धि
नेपालका हिमाली क्षेत्रहरूमा रहेका हिमनदीहरू जलवायु परिवर्तनको कारण तीव्र रूपमा पग्लिरहेका छन्। हिमनदीहरूमा भएको यो पिघलनले हिमतालहरूको आकारमा वृद्धि गरिरहेको छ। धेरैजसो हिमनदीबाट पग्लेको पानीले हिमतालहरू बनाउँछ, जसले भविष्यमा हिमताल विस्फोट (Glacial Lake Outburst Flood – GLOF) को जोखिम बढाउँछ।
उदाहरणका लागि, नेपालमा अवस्थित इम्जा र च्छो रोल्पा तालहरूले केही दशकमा नै ठूलो क्षेत्र ओगटेका छन्, र ती विस्फोटको जोखिममा छन्।
१.२. जलवायुमा चरम घटनाहरूको वृद्धि
जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालमा धेरैजसो चरम मौसमी घटनाहरू (extreme weather events) को संख्या र तीव्रता बढेको छ। यसमा:
• बढ्दो गर्मी र असहनीय तापमान – विशेषगरी तराई र मध्य पहाडी क्षेत्रमा गर्मीको तीव्रता बढेको छ।
• अत्यधिक वर्षा र बाढी – जलवायु परिवर्तनले वर्षा प्रणालीलाई अस्थिर बनाउँदै अत्यधिक वर्षाको सम्भावना बढाइरहेको छ। यसले गर्दा मनसुन अस्थिर हुने, बाढीको जोखिम बढ्ने, र नदीहरूको सतहमा तीव्र वृद्धि हुने गर्छ।
• हिमपातको असामान्य अवस्था – हिमाली क्षेत्रहरूमा हिमपातको समय र मात्रा असामान्य हुन थालेको छ। सामान्यतः हुने नियमित हिमपातमा परिवर्तनले हिउँदमा हिमनदीहरूको पुनःभरपाईमा बाधा पुर्याइरहेको छ।
१.३. कृषि र खाद्य सुरक्षामा असर
नेपालको कृषि प्रणाली जलवायु परिवर्तनबाट गम्भीर रूपमा प्रभावित छ। अनियमित वर्षा, अत्यधिक तातो, र सुख्खा अवधिहरूले कृषि उत्पादनमा कमी ल्याएको छ। नेपालमा प्रायः कृषि वर्षा-आधारित भएकाले असमयमा हुने भारी वर्षा र लामो खडेरी जस्ता प्रभावले बालीहरूको उत्पादन घटाइरहेको छ, जसले खाद्य असुरक्षाको जोखिम बढाउँछ।
१.४. जलस्रोत र हाइड्रोपावरमा असर
जलवायु परिवर्तनले नेपालका जलस्रोतहरूमा प्रत्यक्ष असर पुर्याइरहेको छ। हिमनदी पग्लने, अनियमित वर्षा, र नदीहरूको प्रवाहमा भएको परिवर्तनले नेपालको जलविद्युत् उत्पादनमा ठूलो असर पारेको छ। हिमनदीको पानीको आपूर्ति घट्दा र अनियमित वर्षाले बाढीको समस्या निम्त्याउँदा जलविद्युत् परियोजनाहरूमा समस्या उत्पन्न भइरहेको छ।
१.५. जैविक विविधता र वनस्पतिमा असर
नेपालको जैविक विविधता जलवायु परिवर्तनबाट पनि गम्भीर रूपमा प्रभावित छ। तापक्रममा वृद्धिले पहाडी क्षेत्रका वनस्पतिहरूको वितरण, वृद्धि, र जीवनचक्रलाई असर पुर्याइरहेको छ। यसले वन्यजन्तुहरूका लागि बसोबास गर्ने स्थानहरूमा परिवर्तन ल्याइरहेको छ, र धेरै प्रजातिहरू जोखिममा परेका छन्। उच्च हिमाली क्षेत्रमा पाइने कतिपय प्रजातिहरू जलवायु परिवर्तनले गर्दा लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन्।
१.६. जनस्वास्थ्यमा असर
जलवायु परिवर्तनले जनस्वास्थ्यमा पनि असर पुर्याइरहेको छ। अत्यधिक गर्मी, अत्यधिक वर्षा, र बाढीका कारण जलजन्य रोगहरू (water-borne diseases) फैलिने सम्भावना बढेको छ। यसले मानिसहरूको स्वास्थ्यमा दीर्घकालीन असर पुर्याउन सक्छ, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका स्वास्थ्य सेवाहरूमा चुनौती थपिरहेको छ।
१.७. पर्यटन क्षेत्रमा असर
नेपालको पर्यटन उद्योग, विशेष गरी हिमाली पर्यटन (जस्तै, पर्वतारोहण र पदयात्रा), जलवायु परिवर्तनको प्रभावमा परिरहेको छ। हिमनदीको पिघलन, हिमपातमा भएको कमी, र असामान्य मौसमका कारण हिमाली पर्यटन क्षेत्र जोखिममा परेको छ। यसले पर्यटन उद्योगमा प्रत्यक्ष असर पुर्याउँदै आर्थिक क्षति पुर्याउँछ।
१.८. सामाजिक र आर्थिक असर
जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका धेरैजसो हिमाली तथा पहाडी क्षेत्रका मानिसहरू आर्थिक रूपमा प्रभावित भएका छन्। कृषि उत्पादन घट्दा खाद्यान्नको अभाव, जलस्रोतको कमी, र प्राकृतिक प्रकोपहरूको असरले गर्दा जनतामा आर्थिक संकट बढ्दै गएको छ। यसका कारण गरिबी दरमा वृद्धि र रोजगारीको अवसर घट्दो छ, जसले गर्दा विदेश रोजगारीको निर्भरता पनि बढ्दो छ।
२.हिमताल
हिमताल (Glacial Lakes) प्रायः हिमालय क्षेत्रका ठूला हिमनदीहरूले उत्पन्न गरेका प्राकृतिक तालहरू हुन्। यी तालहरू हिमनदीको पिघलने प्रक्रिया (glacial melt) र तिनको खिस्रिएर बनेको बाध (moraine) मा अड्केका पानीबाट निर्माण हुन्छन्। नेपाल एक हिमाली मुलुक हुनाले यहाँ अत्यधिक हिमतालहरू हुनु स्वभाविक हो।हिमतालहरु जलवायु परिवर्तनका सुचकको रुपमा चिनिन्छन्, तसर्थ यी जलवायु परिवर्तनको असर बारे अध्ययन अनुसन्धानका लागि महत्वपुर्ण मानिन्छन्। नेपालमा यी हिमतालहरूको अध्ययनले यहाँको भौगोलिक अवस्था, जलवायु परिवर्तन, र तीव्र हिमनदी पिघलने दरका कारण आउने खतराबारे सचेतनाको घण्टि बजाएको छ जुन विश्वव्यापिरुपमा महत्त्वपूर्ण भएको छ किनकि जलवायु परिवर्तनको असर विश्वव्यापी हुन्छ।
२.१. हिमतालको बनावट
नेपालका हिमतालहरू हिमनदीहरूबाट पग्लेर आउने पानीहरूले बनेका जलाशयहरू हुन्। हिमतालहरू मुख्यतः दुई प्रकारका हुन्छन्:
हिमनदीमाथिको ताल (Supraglacial Lake) – यी तालहरू हिमनदीको सतहमा हुन्छन्। पग्लने हिमनदीको पानीले सतहमा तालहरू बनाउँछ।
मोराइन-सम्बन्धित ताल (Moraine-Dammed Lake) – हिमनदी पग्लदा मोराइन (माटो, ढुङ्गा, र गिट्टीहरू) को थुप्रोले बाध बनेर पानीलाई थुनिदिन्छ र त्यसले तालको रूप लिन्छ।

बिज्ञापन

यी तालहरूको संरचना अत्यन्तै संवेदनशील हुन्छ र उनीहरू धेरैजसो पहाडी क्षेत्रमा उच्च जोखिमयुक्त स्थानमा रहेका हुन्छन्। जब हिमनदीहरू पग्लिन्छन्, त्यसले गर्दा तालहरूको आकार बिस्तारै बढ्दै जान्छ। अस्थिर मोराइन बाँधका कारण ती तालहरू विस्फोट हुने सम्भावना प्रबल बन्छ। हिमताल विस्फोट (Glacial Lake Outburst Flood – GLOF) हुँदा हजारौं क्युबिक मिटर पानी एकैचोटि बगेर तलको क्षेत्रलाई विनाश गर्दछ।
२.२. नेपालमा हिमतालको संख्या र अवस्था
नेपालको हिमाली क्षेत्रमा ३३५२ हिमतालहरू फेला परेका छन्, जसमा लगभग २१० वटा तालहरूलाई विस्फोटको जोखिममा रहेको मानिन्छ। तीमध्ये धेरैजसो तालहरू नेपालका प्रमुख हिमाली भेगहरू, जस्तै सगरमाथा, अन्नपूर्ण, लाङटाङ, र कञ्चनजङ्घा क्षेत्रमा अवस्थित छन्। सन् २०२२ मा गरिएको एक अध्ययनले नेपालमा ४७ वटा हिमतालहरूलाई अत्यन्तै जोखिमयुक्त मानिएको छ।
३.जोखिमका कारकहरू
३.१. जलवायु परिवर्तन- हालको दशकहरूमा जलवायु परिवर्तनका कारण नेपालका हिमनदीहरू तीव्र रूपमा पगलिरहेका छन्, जसले हिमतालहरूमा पानीको मात्रा उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि गरिरहेको छ।
३.२. भूकम्पीय गतिविधि – नेपाल भूकम्पीय दृष्टिले संवेदनशील क्षेत्र हो। हिमतालहरूका वरिपरिका भूकम्पीय गतिविधिहरूले मोराइन बाँधहरूमा क्षति पुर्‍याएर विस्फोटको सम्भावना बढाउँछन्।
३.३. मौसमी अवरोध – तापक्रम वृध्दि, वर्षात, हिमपात जस्ता प्राकृतिक कारणहरूले पनि तालमा विस्फोटको अवस्था सृजना गर्छ।
४. हिमताल कसरी विस्फोटन हुन्छ?
हिमताल विस्फोट प्रायः दुई मुख्य कारणले हुन्छ:
४.१. बाँधको अस्थिरता – मोराइनको संरचना कमजोर हुनाले तिनीहरू पानीको चाप थेग्न नसकेर एक्कासी फुट्छन्। यसले गर्दा एकै पटकमा ठूलो मात्रामा पानी बगेर विनाश हुन्छ।
४.२. बाह्य प्रकोपहरू – भूकम्प, हिमपहिरो, वा ठूलो हिमपातको कारण पनि मोराइन बाँध फुट्न सक्छ। जसले गर्दा हिमताल विस्फोटको सम्भावना झनै बढ्दछ।
जब हिमताल विस्फोट हुन्छ, यसले अत्यधिक विनाशकारी बाढी उत्पन्न गर्छ। यसलाई हिमताल विस्फोट बाढी (GLOF) भनिन्छ। GLOF ले नदी किनाराका बस्तीहरू, खेतीयोग्य भूमि, पुलहरू, र सडकहरूमा ठूलो क्षति पुर्याउँछ। तीव्र गति र विशाल पानीको मात्रा भएको GLOF ले स्थानीय वातावरण र जनजीवनमा गम्भीर असर पुर्याउँछ।
५. नेपालका हिमतालहरूमा विस्फोटको खतरा

बिज्ञापन

नेपालका हिमतालहरूमा विस्फोटको खतरा जलवायु परिवर्तनसँगै अझ बढ्दो छ। २०औं शताब्दीको उत्तरार्धदेखि हालसम्मका अध्ययनहरूले नेपालमा धेरै हिमतालहरूलाई विस्फोटको उच्च जोखिममा रहेको देखाएका छन्। तीमध्ये केही महत्त्वपूर्ण हिमतालहरू हुन्:
इम्जा ताल(Imja Lake) – सगरमाथा क्षेत्रको यो ताल अत्यधिक जोखिमपूर्ण हिमतालहरूको सूचिमा पर्दछ। सन् १९६० मा यसको अस्तित्व नगन्य थियो, तर अहिले यसको आकार झन्डै १.२ वर्ग किलोमिटर पुगेको छ।
च्छो रोल्पा ताल (Tsho Rolpa Lake) – रोल्वालिङ क्षेत्रमा रहेको यो ताल पनि एकदमै जोखिमयुक्त मानिन्छ। यसले विस्फोट गर्दा धेरै ठूलो जनधनको क्षति पुर्‍याउने सम्भावना छ।
ठुलागि ताल (Thulagi Lake) – मनाङ जिल्लामा अवस्थित यो ताल पनि जोखिमपूर्ण हिमतालहरूमध्ये एक हो।
यी तालहरूमा लगातारको निगरानी र चेतावनी प्रणालीको विकास नभएमा विस्फोटको जोखिम झन् बढ्दै जानेछ।

६. च्छो रोल्पा हिमतालमा पूर्वसूचना प्रणाली
च्छो रोल्पा ताल नेपालका सबैभन्दा ठूलो र जोखिमपूर्ण हिमतालहरूमध्ये एक हो। यस तालमा जलविज्ञहरूले विशेष प्रविधिहरू जडान गरेका छन् जसले हिमताल विस्फोटको सम्भावित खतराहरूको पूर्वसूचना दिन्छ। च्छो रोल्पा तालको बारेमा केही महत्त्वपूर्ण जानकारीहरू यस प्रकार छन्:
६.१.अवस्थिति र आकार
च्छो रोल्पा ताल नेपालको दोलखा जिल्लामा, ४,५८० मिटरको उचाइमा अवस्थित छ। सन् १९५० मा यसको क्षेत्रफल लगभग ०.२ वर्ग किलोमिटर थियो, तर हाल यस तालको क्षेत्रफल १.६५ वर्ग किलोमिटर पुगेको छ। यो ताल रोल्वालिङ हिमनदी पग्लने पानीबाट बनेको हो।
६.२.पूर्वसूचना प्रणालीको विकास
नेपाल सरकारले अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगमा सन् २०२० मा च्छो रोल्पा हिमतालमा पूर्वसूचना प्रणाली जडान गर्यो। यो प्रणाली अत्यन्तै उन्नत प्रविधिमा आधारित छ र यसले तालमा पानीको मात्रा, तापक्रम, र बाँधको चापको निगरानी गर्छ।
प्रणालीले मुख्यतया अलार्म र चेतावनी का रूपमा काम गर्छ। यदि तालमा पानीको मात्रा अचानक बढ्न थाल्यो भने यो प्रणालीले तुरुन्तै अलार्म बजाउँछ। यसको मुख्य उद्देश्य नजिकका बस्तीहरूलाई विस्फोटको खतराबाट समयमै सचेत पार्नु हो।

बिज्ञापन

६.३.प्रविधि र कार्यप्रणाली
हाइड्रोलिक सेन्सरहरू – यी सेन्सरहरूले तालको पानीको स्तर मापन गर्छन्। पानीको स्तर खतरनाक रूपमा बढेमा अलार्म सक्रिय हुन्छ।
रिमोट सेंसिङ- हिमतालको तापक्रम र बाँधको स्थायित्वको विश्लेषणका लागि रिमोट सेंसिङ प्रविधिको प्रयोग हुन्छ।
डेटा संकलन र अनुगमन – हिमतालको दैनिक अवस्था बारेको डाटाहरू निरन्तर संकलन गरेर विज्ञहरूलाई पठाइन्छ।
६.४.प्रभाव र चुनौतिहरू
यो प्रणालीले च्छो रोल्पा ताल वरपरका गाउँहरूमा चेतावनी दिने राम्रो व्यवस्थापनका साथै सरकारी संयन्त्रलाई द्रुत प्रतिकारको तयारी गराउने अवसर दिएको छ। तथापि, यो प्रणालीको नियमित मर्मतसम्भार र अद्यावधिक चुनौतीपूर्ण छ किनभने दुर्गम स्थानमा जडान भएका उपकरणहरूको मर्मतमा प्राविधिक चुनौतीहरू आउने सम्भावना रहन्छ।
७.निष्कर्ष
नेपाल जस्ता हिमाली मुलुकहरू जलवायु परिवर्तनबाट अत्यधिक प्रभावित भएका छन्। हिमनदी पिघलन, हिमताल विस्फोटको जोखिम, चरम मौसमी घटनाहरू, कृषि उत्पादनमा कमी, जलविद्युत् उत्पादनमा असर, र जनस्वास्थ्यमा चुनौतीहरू नेपालमा जलवायु परिवर्तनले ल्याएका प्रमुख असरहरू हुन्। नेपालले जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरण गर्नका लागि अनुकूलन (adaptation) र प्रविधि विकासमा जोड दिनु आवश्यक छ।नेपालका हिमतालहरू जलवायु परिवर्तन र हिमनदीको तीव्र पिघलने प्रक्रियाका कारण धेरै जोखिमयुक्त अवस्थामा छन्। हिमताल विस्फोटको खतरा ग्रामीण बस्तीहरू, कृषि, र जलविद्युत परियोजनामा गम्भीर असर पुर्याउँछ। च्छो रोल्पा तालमा जडान गरिएको पूर्वसूचना प्रणालीले सम्भावित हिमताल विस्फोटका खतराहरूलाई न्यूनीकरण गर्ने महत्त्वपूर्ण पहल गरेको छ।