मानव जीवनको आधार नै चेतना हो। चेतना मात्रले हामीलाई अनुभव, चिन्तन र आत्म–विश्लेषण गर्ने क्षमता प्रदान गर्छ। तर चेतना सतही जागरुकता मात्र होइन; यसले आत्म–दृष्टि, आत्म–प्रतिबिम्ब र आत्म–सत्यको खोजको मार्ग पनि खोल्दछ। प्रत्येक मानव जीवनको यात्रामा चेतना र आत्म–सत्यको सम्बन्ध अनिवार्य छ। जब व्यक्ति आफ्नो भित्री संसारसँग सम्पर्कमा आउँछ, आफ्नो वास्तविक स्वभाव, इच्छा, र उद्देश्यसँग सामना गर्छ, तब उसको चेतनाको अन्तरदृष्टि विकसित हुन्छ।
बिज्ञापन
आधुनिक समाजमा, विशेष गरी किशोर र युवा पुस्तामा चेतनाको अन्तरदृष्टि र आत्म–सत्यको खोजको आवश्यकता अझ तीव्र छ। प्रविधि, सामाजिक सञ्जाल, सांस्कृतिक विविधता, आर्थिक दबाब र शिक्षा प्रणालीले किशोरको जीवनमा असंख्य प्रभाव पारिरहेका छन्। तर यिनै बाह्य प्रभावहरूले प्रायः किशोरलाई सतही अनुभव र बाह्य मूल्यमा फसाइरहेका हुन्छन्। यसैले उनीहरूको चेतना आत्म–दृष्टि तर्फ केन्द्रित गर्न आवश्यक हुन्छ।
बिज्ञापन
आत्म–प्रतिबिम्ब आफ्नो बाह्य क्रियाकलापको समीक्षा मात्र होइन, भित्री मनोभाव, भावनात्मक प्रतिक्रियाहरू, मूल्य र विश्वासको विश्लेषण पनि हो। जब हामी आफ्नो भित्री प्रतिबिम्बलाई देख्छौं, तब हामी आफ्नो कमजोरी, त्रुटि, डर, असुरक्षा, र उत्साहलाई बुझ्न थाल्छौं। यसले चेतनाको अन्तरदृष्टिलाई प्रगाढ बनाउँछ। उदाहरणका लागि, किशोर पुस्ता आफ्नो भविष्य, करियर, समाज र आत्म–पहिचानसँग जुझिरहेको अवस्थामा अक्सर द्वन्द्वमा फस्छ। यदि उनीहरूले आफ्नो भित्री प्रतिबिम्बलाई बुझ्ने अभ्यास गर्छन् भने, यो द्वन्द्व चुनौती मात्र होइन, आत्म–सत्यको खोजको मार्ग पनि बन्न सक्छ।
आत्म–सत्य व्यक्ति भित्रको स्थायी सत्य, मूल्य, उद्देश्य र जीवनको वास्तविक अर्थसँग सम्बन्धित छ। आधुनिक किशोर पुस्ता प्रायः बाह्य प्रभाव, साथीहरूको दबाब, सामाजिक सञ्जाल र परम्परागत संरचनासँग प्रभावित हुन्छ। यसले चेतनाको द्वन्द्व जन्माउँछ। तर यदि किशोर पुस्ताले आफ्नो चेतनामा ध्यान दिने अभ्यास गर्छन्—जस्तो कि ध्यान, आत्म–विश्लेषण, लेखन, सिर्जना, वा मौन समय—त्यसले आत्म–सत्यको खोजमा सहयोग पुर्याउँछ।
बिज्ञापन
चेतनाको अन्तरदृष्टि र आत्म–सत्यको खोज एक निरन्तर प्रक्रिया हो। यो जीवनको प्रत्येक अनुभवसँग सम्बन्ध राख्ने अभ्यास हो। उदाहरणका लागि, एक किशोरले आफ्नो सामाजिक व्यवहार, परिवारसँगको सम्बन्ध, साथीहरूको दबाब, र आफ्नो व्यक्तिगत आकांक्षालाई आत्म–विश्लेषण गर्दा, उसले व्यवहार सुधार्ने मात्र होइन, आफ्नो जीवनको उद्देश्य र मूल्यको स्पष्ट रूप देख्न थाल्छ। यसले चेतनाको गहिराई र अन्तरदृष्टिलाई बढाउँछ।
आधुनिक विज्ञान र न्युरोसाइन्सले पनि चेतनाको महत्वलाई पुष्टि गरेका छन्। मानव मस्तिष्कमा विचार, अनुभव, भावनात्मक प्रतिक्रिया र निर्णय गर्ने प्रक्रियाको सम्बन्ध चेतनासँग प्रत्यक्ष छ। जब किशोर वा युवा आफ्नो अनुभवलाई प्रतिबिम्बित गर्छन्, तब मस्तिष्कको न्युरोनल नेटवर्क सक्रिय हुन्छ, जसले मात्र होइन, भविष्यको निर्णय, आत्म–विश्वास, र भावनात्मक स्थायित्वमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। यसै आधारमा चेतनाको अन्तरदृष्टि र आत्म–सत्यको खोज दार्शनिक अभ्यास मात्र होइन, विज्ञानले पुष्टि गरेको मानसिक स्वास्थ्य र व्यक्तित्व विकासको उपाय पनि हो।
समाज र संस्कृतिले पनि चेतनाको अन्तरदृष्टिलाई प्रभावित गर्छ। परम्परागत संरचना, सांस्कृतिक मूल्य, सामाजिक अपेक्षा र परिवारको दबाबले किशोर पुस्तामा द्वन्द्व र भ्रम जन्माउँछ। यस्ता परिस्थितिमा चेतना सतही निर्णय वा बाह्य प्रतिक्रिया मात्र सीमित रहन्छ। तर यदि किशोरले आफ्नो भित्री प्रतिबिम्बको अध्ययन गर्छ भने, उनीहरूले बाह्य दबाबलाई व्यावहारिक रूपमा सामना गर्न सक्छन् र आफ्नै मूल्य, विश्वास र उद्देश्यमा अडिग रहन सक्छन्।
धार्मिक र दार्शनिक शिक्षाले पनि चेतनाको अन्तरदृष्टि र आत्म–सत्यको खोजको महत्वलाई जोड दिएका छन्। वैदिक, बुद्ध, र पश्चिमी दार्शनिक परम्परामा चेतना र आत्म–सत्यको खोजलाई जीवनको सर्वोच्च लक्ष्य मानिन्छ। आत्म–दर्शनले व्यक्ति आफ्नो भित्री शान्ति मात्र प्राप्त गर्दैन, बरु समाजमा सकारात्मक योगदान पुर्याउने क्षमतासँग सुसज्जित हुन्छ। किशोर पुस्ता यदि यी शिक्षालाई व्यवहारमा लागू गर्छ भने, उनीहरू सामाजिक उत्तरदायित्व, न्याय, सहानुभूति, र नवाचारमा अग्रसर बन्न सक्छन्।
आधुनिक किशोर पुस्ताले आत्म–प्रतिबिम्ब र चेतनाको अन्तरदृष्टि अभ्यास गर्दा उनीहरूको रचनात्मकता, आलोचनात्मक सोच, नेतृत्व क्षमता, र सामाजिक चेतना बढ्दछ। उनीहरूले सामाजिक न्याय, पर्यावरणीय समस्या, भ्रष्टाचार र अन्यायका विरुद्ध आवाज उठाउन सक्ने क्षमता विकास गर्छन्। यसै क्रममा, आत्म–सत्यको खोज व्यक्तिगत लाभको लागि होइन, समाज र राष्ट्रको भलाइको लागि पनि महत्वपूर्ण बन्न पुग्छ।
तर चेतनाको अन्तरदृष्टि र आत्म–सत्यको खोज सजिलो यात्रा होइन। किशोरलाई निरन्तर सामाजिक दबाब, असफलता, भ्रम, र द्वन्द्वको सामना गर्नुपर्छ। यसले धैर्य, आत्म–विश्वास र मानसिक दृढता बढाउँछ। किशोरले आफ्नो चेतनालाई सक्रिय राखेर, आत्म–प्रतिबिम्बको अभ्यास गर्दै, र अनुभवबाट सिक्दै अघि बढ्दा उनीहरूले आफ्नो जीवनलाई समृद्ध बनाउँदैनन्, समाजको चेतना पनि समृद्ध हुन्छ।
नैतिकता व्यक्ति वा संस्थाको आचरण, व्यवहार, निर्णयमा झल्किने सच्चरित्रता, इमान्दारी र विवेक हो। यस्ता मूल्यहरू समाजको मेरुदण्ड हुन्। तर, नेपालमा सार्वजनिक जीवनदेखि निजी क्षेत्रसम्म नैतिकताको ह्रास देखिन्छ। नेताहरू भ्रष्टाचारको दलदलमा फसिरहेका छन्, कर्मचारीहरू घुस लिने संस्कारमा रमाइरहेका छन्, नागरिकहरू पनि नियम उल्लंघनलाई सामान्य ठानिरहेका छन्। यस्तो परिवेशमा जब हामी अरूको गल्ती देख्छौं, त्यो देखाइ आत्म सुधारका लागि नभई दोषारोपणको लागि मात्र हुन्छ भने, त्यो नैतिक चेतनाको संकेत होइन, ढोंगको अभिव्यक्ति हो।
राजनीतिमा नैतिकताको गिरावट सबैभन्दा बढी देखिन्छ। नेताहरू जनताका सेवक होइन, स्वार्थी सौदागर झैं देखिन्छन्। निर्वाचनको बेला गरेका वाचा, घोषणापत्रका आदर्श कुरा सब झूट सावित हुने गरेका छन्। जब कुनै सरकार असफल हुन्छ, सत्तारुढ दल विपक्षीलाई दोष दिन्छ, विपक्षी दल सरकारलाई विफल सावित गर्न उद्दत हुन्छ। तर, कसैले ऐनामा हेरेर छैन—मैले के गर्न सक्थेँ? मेरो भूमिकाले समाजमा के असर पार्यो?
नेपालको सार्वजनिक सेवा क्षेत्रमा पनि आत्मनिरीक्षणको ठूलो अभाव छ। घूसबिना काम नहुने संस्कृति भएको छ। सेवाग्राहीले कर्मचारीहरूलाई दोष दिन्छन्, कर्मचारीहरूले पनि जनताको ‘चाप’ लाई दोष दिन्छन्। प्रशासनिक ढिलासुस्ती, फाइल अलपत्र, पारदर्शिता नहुनु, सेवाको गुणस्तर घट्नु सबै समस्या भएका छन्। तर, ती समस्या समाधान गर्न प्रशासनले ऐनामा हेरेको छैन—कहाँ गल्ती भयो? मेरो कर्तव्य के हो?
आजको डिजिटल युगमा सामाजिक सञ्जालले हरेक व्यक्तिलाई ‘निर्णायक’ र ‘आलोचक’ बनाएको छ। तर ती आलोचनाहरू विवेकपूर्ण नभई आक्रोश र पूर्वाग्रहबाट प्रेरित हुने गरेका छन्। कोही आफ्नो निर्णय, लिङ्ग, धर्म वा संस्कृतिका कारण आलोचित छन् भने कोही फरक धारणा राखेकाले बहिष्कृत। यस्तो प्रवृत्तिले सामाजिक समावेशिता र सहिष्णुतामा आघात पुर्याइरहेको छ। एकातिर युवाहरू जागरूक हुँदै छन्, नागरिक चेतना बढ्दै छ, तर अर्कोतर्फ उनीहरू पनि नकारात्मक बहसमा फसिरहेका छन्। आफूलाई सुधार गर्नुभन्दा अरूलाई दोष देखाउने मनोवृत्तिले परिवर्तनको मार्ग छेकेको छ।
समाजमा बेरोजगारी, अवसरको अभाव, शिक्षा र स्वास्थ्यको असमानता, भ्रष्टाचार, राजनीतिक अस्थिरता, सेवा प्रवाहमा ढिलाइ, र न्यायमा पहुँच नहुनुजस्ता समस्या छन्। यी सबै समस्याहरूको जडमा, कतै न कतै, हाम्रो सामूहिक सोचाइ र दृष्टिकोण पनि जिम्मेवार छ। हामीले कहिल्यै आफूले के गर्यौं? हामीले समाजका लागि के योगदान दियौं? भन्ने प्रश्न उठाउन छाडेका छौं।यस सन्दर्भमा, ‘ऐनामा हेर्ने’ संस्कारको विकास अपरिहार्य देखिन्छ। ऐना अनुहार हेर्ने साधन होइन, त्यो चेतनाको आरम्भ हो। विद्यालय तहदेखि नै आत्मचिन्तन, नैतिक शिक्षा, आलोचनात्मक सोच, सामाजिक उत्तरदायित्व, र आत्मविवेचन सिकाउनुपर्छ। युवाहरूलाई अरूको आलोचना भन्दा पहिला आफूभित्र झुल्किने कमजोरीलाई हेर्न प्रेरित गरिनुपर्छ।
सुधारको प्रक्रिया बाह्य कारणले मात्र होइन, आत्मपरिवर्तनबाट सुरु हुन्छ। सत्यको सामना गर्ने आँट, आफ्ना कमजोरी स्वीकार्ने साहस, र सुधार गर्ने दृढ संकल्प नै सकारात्मक समाजको जग हो। नेपालको भविष्य उज्यालो बनाउन, अब प्रत्येक नागरिकले ऐनामा हेरिरहेजस्तो आत्मसमीक्षा गर्नुपर्ने बेला आएको छ। जबसम्म हामी ‘मैले के गर्न सक्छु?’ भन्ने प्रश्न उठाउँदैनौं, तबसम्म परिवर्तन नारामात्र हुनेछ। ऐनाले देखाउने हाम्रो सत्य प्रतिबिम्ब नै सुधारको पहिलो खुड्किलो हो।
चेतनाको अन्तरदृष्टि र आत्म–सत्यको खोज जीवनको अविभाज्य अंश हो। आधुनिक किशोर पुस्ता भविष्यको नागरिक मात्र होइन, वर्तमान समाजको सक्रिय सहभागी पनि हो। उनीहरूको चेतना, आत्म–विश्लेषण, र स्व–सत्यको खोजले समाजको मूलभूत संरचना, मूल्य र आदर्शलाई चुनौती दिन सक्छ र परिवर्तनको नयाँ मार्ग खोल्छ। चेतनाको गहिराईमा प्रवेश गर्दा किशोरले भित्री शान्ति, आत्म–विश्वास, र सामाजिक उत्तरदायित्वका साथ जीवनको अर्थ बुझ्न सक्छ।
