मानव सभ्यताको इतिहास हेर्दा एउटा स्थायी सत्य प्रकट हुन्छ—मानिसले बाहिरी संसारलाई जित्दै गयो, तर आफ्नो अन्तर–चेतनाको विजयमा सधैं अपूर्ण रह्यो। सम्पत्ति, पद, शक्ति र भोग–विलासले जीवनलाई क्षणिक आनन्द दिन सक्छ, तर यो तृष्णाको यात्रामा सन्तोष कहिल्यै भेटिँदैन। यही कारण शताब्दीयौँदेखि दार्शनिकहरूले भनेका छन्—सफलताको मूल आधार बाहिरी वैभव होइन, आन्तरिक विवेक हो।
बिज्ञापन
समाजले सफलता भन्नासाथ पद, पैसा र लोकप्रियतालाई सम्झन्छ। करोडौँ कमाउने व्यवसायी, शक्तिशाली राजनीतिज्ञ वा चर्चित व्यक्तिलाई ‘सफल’ भनिन्छ। तर यस्ता उपलब्धि समयसँगै मेटिँदै जान्छन्। पद आज छ, भोलि अरूको हातमा पर्छ। धन आज बढ्छ, भोलि नष्ट हुन्छ। लोकप्रियता त क्षणभंगुर छ—एकै व्यक्तिलाई आज पूजिन्छ, भोलि आलोचना गरिन्छ।यो क्षणभंगुरता नै बाह्य सफलताको कमजोरी हो। बाहिर प्राप्त भएको शक्ति र सम्पत्तिले मानिसलाई स्थायी शान्ति दिन सक्दैन। मन अझै असन्तोषी रहन्छ, किनभने वास्तविक रिक्तता बाहिर नभई भित्र हुन्छ।
बिज्ञापन
धन र पद धेरै मानिसको जीवनमा सफलता र सम्मानको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ। समाजले अक्सर धनी र शक्तिशाली व्यक्तिलाई गौरवका साथ हेर्छ, तर वास्तवमा स्थायी सफलता र जीवनको असली उपलब्धि केवल पैसा वा पदमा सीमित हुँदैन। असली उपलब्धि त विवेकमा निहित हुन्छ—सजगतापूर्वक सोच्ने, निर्णय गर्ने र कर्ममार्गमा सन्तुलन कायम राख्ने क्षमतामा। विवेक नै त्यो प्रकाश हो जसले जीवनका भ्रमित मार्गलाई स्पष्ट बनाउँछ र मानिसलाई सही निर्णय लिन प्रेरित गर्छ।
धन र पदका साथ व्यक्ति धेरै प्रकारको सुविधा, सम्मान र सामाजिक प्रभुत्व प्राप्त गर्न सक्छ, तर यी बाह्य साधनहरू केवल अस्थायी सन्तोष दिन्छन्। यदि विवेक अभाव छ भने, व्यक्ति यथार्थमा हतारो निर्णय, आत्मकेन्द्रित सोच र असन्तुलित जीवनको शिकार बन्न सक्छ। उदाहरणका लागि, उच्च पदमा रहँदा गलत निर्णयले संस्थागत क्षति, सामाजिक असमानता वा व्यक्तिगत असफलता निम्त्याउन सक्छ। त्यसैले विवेकको महत्व धन र पदभन्दा माथि छ। विवेकले व्यक्ति, समाज र राष्ट्रलाई दीर्घकालीन लाभमा मार्गदर्शन गर्छ।
बिज्ञापन
विवेकले मात्र सत्य र नैतिकता छुट्याउन सक्छ। मानिसले आफ्नो जीवनमा धन कमाउन, पद प्राप्त गर्न वा प्रतिष्ठा बढाउन अनेक प्रयास गर्छ। तर यी सबै साधन यदि विवेकको निर्देशनमा नभएको खण्डमा, जीवनमा अस्थिरता, द्वन्द्व र आत्म–सन्तुष्टिको कमी आउँछ। विवेक भनेको केवल ज्ञान वा सूचना मात्र होइन; यो अनुभव, सोच, निरीक्षण र आत्म–समालोचनाको संयोजन हो। विवेकले मानिसलाई भित्रका कमजोरी, लोभ, मोह, क्रोध र अहंकारलाई नियन्त्रण गर्न सिकाउँछ, जसले वास्तविक सफलता र सन्तोषको मार्ग खोल्छ।
साँचो उपलब्धि त जीवनका कठिन परिस्थितिमा पनि सही निर्णय लिन सक्नु, समाजका लागि सकारात्मक योगदान दिन सक्नु र आत्म–नियन्त्रण तथा आचार–संस्कारमा स्थिर रहन सक्नु हो। विवेकले व्यक्तिलाई सामाजिक न्याय, करुणा, सहानुभूति र नैतिक उत्तरदायित्वको मार्गमा राख्छ। धन र पद मात्रले मानिसलाई बाह्य सम्मान दिन सक्छ, तर विवेकले आत्म–सम्मान, आत्म–विश्वास र स्थायी शान्ति प्रदान गर्छ।
विवेक भन्नाले मात्र ज्ञान होइन, जीवनलाई ठिक र गलतबीच छुट्याउने आत्म–प्रकाश हो। उपनिषदहरूले भनेको “विवेकानन्द” यही हो—जहाँ ज्ञानले आत्माको शुद्धता भेट्छ। विवेक भएको मानिस बाहिरी उपलब्धिले गर्व गर्दैन, न त विपत्तिले निराश हुन्छ। उसले जीवनलाई अस्थायी नभई शाश्वत दृष्टिले हेर्छ।विवेक नै त्यो दीपक हो जसले भ्रमको अँध्यारो हटाउँछ। सम्पत्ति गुमे पनि विवेक भएको व्यक्तिको मन शान्त रहन्छ। पद खोसिए पनि उसको आत्मसम्मान डग्मगाउँदैन। बाहिरी संसारलाई विवेकले नियाल्ने हो भने सफलता भौतिक उपलब्धिमा होइन, आत्म–सन्तोषमा मापन हुन्छ।
हिन्दू दर्शनले बारम्बार चेतावनी दिएको छ—“धन, यश र पद क्षणिक छन्; विवेक र आत्मज्ञान मात्र स्थायी छन्।” भगवद्गीतामा कृष्णले अर्जुनलाई सम्झाउँछन्—“कर्तव्यलाई विवेकपूर्वक गर, परिणामको मोह नगर।” यसैमा सफलता छ।बुद्धले पनि यही शिक्षा दिए—मध्यमार्ग र विवेकपूर्ण दृष्टि बिना जीवन दुःखले भरिन्छ। बुद्धको त्याग बाह्य सुख–सुविधाको अस्वीकृति मात्र थिएन; त्यो विवेकको खोज थियो।यसरी पूर्वीय दर्शनले हजारौँ वर्षअघि नै घोषणा गरिसकेको छ—सत्य, शान्ति र सफलता विवेकमा निहित छ, धन र पदमा होइन।
आजको जटिल र परिवर्तनशील संसारमा विवेकको महत्व अझ बढी देखिन्छ। केवल धन, पद वा भौतिक सफलता पछ्याउँदा मानिस असली जीवनका उद्देश्यबाट टाढा हुन सक्छ। विवेकले मात्र व्यक्तिलाई सही मार्गमा राख्छ, आफ्नो मूल्य र उद्देश्यसँग सुसंगत जीवन जिउन सक्षम बनाउँछ। यसैले विवेक नै जीवनको साँचो उपलब्धि हो, जसलाई कुनै धन, शक्ति वा पदले प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन।
जीवनको असली विजय धन र पदमा होइन, विवेकको प्रकाशमा छ। विवेकले मात्र व्यक्तिलाई स्थायीत्व, नैतिकता र सन्तोषको मार्ग देखाउँछ। जब हामी विवेकलाई प्राथमिकता दिन्छौं, तब मात्र जीवनका वास्तविक उपलब्धि र असली सफलता प्राप्त हुन्छ। धन र पद साधन मात्र हुन्, तर विवेक लक्ष्य हो—संसारका भ्रम र चुनौतीको सामना गर्ने उज्यालो प्रकाश।
सच्चा सफलता तब प्राप्त हुन्छ जब मानिस आफूभित्रको अन्धकार चिन्दै आत्मज्ञानको प्रकाशतर्फ यात्रा गर्छ। बाह्य उपलब्धिहरू क्षणिक हुन्छन्; तिनीहरू समय, अवस्था र भाग्यसँग सँगै घटबढ हुन्छन्। तर आन्तरिक विवेक, धैर्य, क्षमा र करुणा स्थायी हुन्छन्। जब कोही व्यक्ति आलोचना, अपमान वा असफलताका बीच पनि आफ्नो मानसिक सन्तुलन गुमाउँदैन, तब ऊ साँच्चिकै सफल ठहरिन्छ।
भगवद्गीतामा श्रीकृष्णले भनेका छन् — “स्थितप्रज्ञ व्यक्ति नै योगी हो।” अर्थात् जो बाह्य सुख-दुःख, जय-पराजय, वा निन्दा-प्रशंसामा एक समान रहन्छ, ऊ नै आध्यात्मिक रूपमा उन्नत हुन्छ। यस्तो विवेकबाट निर्देशित व्यक्ति आफ्ना कार्यहरूमा स्थिर, मर्यादित र उद्देश्ययुक्त हुन्छ।त्यसैले, जीवनको सार्थकता धनसञ्चयमा होइन, आत्मविकासमा छ। विवेकले भरिएको मन, सत्यप्रति अडिग आत्मा र प्रेमले भरिएको व्यवहारले मात्र साँचो सफलता प्राप्त हुन्छ। आन्तरिक दिव्यता सधैं झल्किरहन्छ — यही नै सफलताको साँचो आधार हो।
आजको विश्व जहाँ भौतिक प्रगतिको दौड तीव्र हुँदै गएको छ, त्यहाँ आध्यात्मिक चेतनाको आवश्यकता झन् बढ्दो छ। मनोवैज्ञानिक अशान्ति, नैतिक पतन र सामाजिक तनावका बीचमा जब कोही व्यक्ति सच्चाइ, धैर्य र सहिष्णुताको बाटो समात्छ, तब उसले जीवनलाई केवल सफल मात्र होइन, सार्थक पनि बनाउँछ।
धेरै मानिसहरू आलोचना, अपमान वा अस्वीकारको सामना गर्दा मानसिक रूपमा विचलित हुन्छन्। आत्म–सम्मानमा चोट पुग्दा उनीहरूको आत्मबल कमजोर हुन्छ र निराशा वा आक्रोश जन्मिन्छ। यो मानवीय स्वभाव हो, किनभने हाम्रो भावना अरूको व्यवहारसँग गहिरो रूपमा गाँसिएको हुन्छ। तर यस्ता अवस्था आत्मविकासको अवसर पनि हुन सक्छन्। आलोचनालाई आत्मसुधारको स्रोत बनाउन सक्ने व्यक्ति वास्तवमै आन्तरिक रूपमा बलियो बन्छ। अपमानले विनय सिकाउँछ, अस्वीकारले धैर्यको अभ्यास गराउँछ, र आलोचनाले आत्मनिरीक्षणको बाटो खोल्छ।
सफल मानिसहरू परिस्थिति वा प्रतिक्रियाबाट निर्देशित हुँदैनन्। उनीहरूले अपमानलाई रोकावट होइन, प्रेरणाको स्रोत बनाउँछन्। आलोचना तिनीहरूलाई भत्काउँदैन, बरु निर्माण गर्छ; अस्वीकारले उनीहरूको ध्येयलाई अझ दृढ बनाउँछ। यसरी नकारात्मक अनुभवले उनीहरूलाई आत्म–चिन्तन, सुधार र रूपान्तरणतर्फ डोर्याउँछ।
तर आधुनिक समाज ‘प्रतिक्रिया प्रधान’ भएको छ। सामाजिक सञ्जाल र तिव्र सञ्चारका कारण सानो आलोचनाप्रति पनि आक्रोश बढ्छ। अहंकारमा बाँधिएको मानिस सानो असहमतिलाई आत्म–आक्रमणजस्तै अनुभव गर्छ। यसले सहिष्णुता र संवादलाई ओझेल पार्छ। यथार्थमा, आलोचना ऐना हो जसले हाम्रो कमजोरी देखाउँछ। तर ईगोले आँखा बन्द गरिदियो भने त्यो ऐना चिन्न सकिँदैन। त्यसैले विनम्रता र विवेक आवश्यक हुन्छ।
आध्यात्मिक दृष्टिमा आलोचना आत्मपरिष्कारको साधन हो। श्रीकृष्णले गीता मार्फत भनेझैं, कर्म गर तर फलको मोह नगर। बुद्ध, गान्धी वा रामजस्ता व्यक्तित्वहरूले आलोचना र अपमानलाई आत्मशुद्धिको साधन बनाए। उनीहरूको सफलता बाहिरी प्रशंसा होइन, आन्तरिक सन्तुलनमा थियो।
साँचो आत्मसम्मान अहंकारमा होइन, आत्मबोधमा आधारित हुन्छ। जब निन्दाले आत्मनिरीक्षण बढाउँछ, अस्वीकारले विनय निर्माण गर्छ र अपमानले धैर्य सिकाउँछ—त्यतिबेला आत्मिक जग बलियो हुन्छ। यही आधारमा बनेको जीवन स्थायी शान्ति, करुणा र सफलताको मन्दिर बन्छ।त्यसैले, बाहिरी वैभव वा प्रशंसाभन्दा पनि आलोचना र अपमानलाई आत्मविकासको अवसरका रूपमा ग्रहण गर्नेहरूसँग नै वास्तविक स्थायित्व हुन्छ। उनीहरूले सफलताको जग घमण्डका इँटाले होइन, चेतनाका शिलाले निर्माण गरेका हुन्छन्।
आजको जटिल र परिवर्तनशील संसारमा विवेकको मूल्य अझै बढी महत्व राख्छ। केवल भौतिक सफलता वा सामाजिक पदमा फोकस गर्नुले मानिसलाई असली जीवनका लक्ष्यबाट विचलित बनाउँछ। विवेकले मार्गदर्शन गर्दा मात्र व्यक्ति आफ्नो उद्देश्य र मूल्यसँग सुसंगत जीवन जिउन सक्षम हुन्छ। यही कारणले विवेकलाई जीवनको साँचो उपलब्धि मानिन्छ, जुन धन, शक्ति वा पदले कहिल्यै प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन।
अन्ततः, जीवनको असली विजय धन र पदमा होइन, विवेकको प्रकाशमा छ। विवेकले मात्र व्यक्ति, समाज र राष्ट्रलाई स्थायीत्व, नैतिकता र सन्तोषको मार्गमा लैजान्छ। जब हामी विवेकलाई पहिलो प्राथमिकता बनाउँछौं, तब मात्र हामी जीवनका वास्तविक उपलब्धि र असली सफलता अनुभव गर्न सक्छौं। धन र पद केवल साधन हुन्, तर विवेक नै लक्ष्य हो—संसारका सबै भ्रम र चुनौतीको सामना गर्ने उज्यालो प्रकाश।
