उपसचिव, नेपाल सरकार
बिज्ञापन
आजको विश्व तीव्र गतिमा परिवर्तन हुँदैछ, जहाँ प्रविधि, विज्ञान र आर्थिक विकासले मानिसहरूको जीवनशैलीलाई नयाँ आयाम दिएका छन्। तर ती सबै विकासका बीचमा मानवीय मूल्यहरूको क्षय हुनु गम्भीर चिन्ताको विषय हो। मानिसहरूको मनोबल, सामाजिक सम्बन्ध र नैतिकता कमजोर हुँदै गएका छन्। यस्तो अवस्थामा मूल्यको पुनर्जागरण अपरिहार्य छ, जसले भविष्यका पुस्तालाई सही मार्गदर्शन गर्नेछ र समाजलाई दिगो विकासतर्फ लैजानेछ।
बिज्ञापन
मूल्य जीवनको आधारशिला हो, जसले मानिसलाई सही र गलतबीचको भेद बताउँछ र आचरणको दिशा निर्धारण गर्दछ। सत्य, इमानदारी, करुणा, न्याय, सहिष्णुता, दया, सम्मान जस्ता मूल्यहरू नै मानव समाजको स्थायित्व र समृद्धिको मूल आधार हुन्। जब यी मूल्यहरू कमजोर हुन्छन्, तब सामाजिक असमानता, अपराध, द्वेष र हिंसाको वृत्ति बढ्छ। वर्तमान समाजमा यस्ता समस्याहरू बढ्दो रूपमा देखिन थालेका छन्, जसले हामीलाई मूल्यहरूको पुनर्विचार गर्न बाध्य बनाएको छ।
भविष्यका पुस्तालाई मूल्यको सही शिक्षा र अभ्यास गराउनु आवश्यक छ। यसका लागि परिवार, विद्यालय, समाज र सरकार सबैको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ। परिवार नै पहिलो विद्यालय हो जहाँ बच्चाले आधारभूत मूल्यहरूको ज्ञान पाउँछन्। बुबाआमा, गुरुजन र वरिपरिका व्यक्तिहरूले उदाहरणीय व्यवहार देखाएर नैतिक शिक्षा दिनुपर्छ। विद्यालयहरूले पाठ्यक्रममा मात्र नभई व्यवहारिक जीवनशैलीमा पनि मूल्य शिक्षा समावेश गर्नुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई सहिष्णु, जिम्मेवार र संवेदनशील बनाउँछ।
बिज्ञापन
समाजले पनि मूल्य–आधारित संस्कृतिको विकास गर्नुपर्छ जहाँ सबै जाति, धर्म, भाषा र वर्गका मानिसहरूबीच समान सम्मान र सहयोगको भावना बढोस्। सञ्चार माध्यमहरूले सकारात्मक सन्देश प्रवाह गरेर मूल्यको संरक्षणमा योगदान दिन सक्छन्। साथै, सरकारले नैतिक मूल्यहरू प्रवर्धन गर्ने कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरी कानूनको पालना र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
मूल्यको पुनर्जागरणले मात्र होइन, त्यसको निरन्तर अभ्यासले नै समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउँछ। जब प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो कर्तव्य र अधिकारप्रति सचेत भई सहकार्य र सद्भावको भावना विकास गर्छ, तब मात्र सामाजिक एकता र शान्ति सम्भव हुन्छ। यसले मात्र समाजको समृद्धि र राष्ट्रको विकास सुनिश्चित गर्न सक्छ।
मानवीय मूल्यहरूको सम्मान र अभ्यास सभ्यताको मेरुदण्ड हो। सत्य, करुणा, सहिष्णुता, इमान्दारी, परोपकार र न्यायजस्ता मूल्यहरूले नै समाजलाई नैतिकताको प्रकाशले उज्यालो पार्दछ। जब व्यक्ति स्वार्थभन्दा माथि उठेर समष्टिको हितका लागि कार्य गर्न थाल्छ, त्यतिबेला ऊ मानवीयताको सर्वोच्च शिखरमा पुग्छ।
वर्तमान विश्व जहाँ प्रविधि, शक्ति र सम्पत्तिको होड चलिरहेको छ, त्यहाँ नैतिक मूल्यहरू क्षीण हुँदै गएका छन्। यस अवस्थाले व्यक्ति–व्यक्ति बीचको सम्बन्धलाई मेकानिकल बनाएको छ, र आत्मीयता भन्दा कृत्रिमता हावी हुँदै गएको छ। यस्तो यन्त्रवत् युगमा मानवीय मूल्यहरूलाई आत्मसात् गर्नु नै साँचो मानव बन्ने बाटो हो।
मानव मूल्यहरूको अभ्यासले समाजलाई पनि स्थायित्व, समरसता र न्यायको आधार दिन्छ। जब कुनै राष्ट्रमा नीति, धर्म र विवेकको उच्च आसनमा मानवीय मूल्यहरू प्रतिष्ठित हुन्छन्, तब त्यो राष्ट्र साँचो अर्थमा समृद्ध, समुन्नत र शान्तिमय बन्छ। यसर्थ, मानव मूल्यहरूको निरन्तर सम्मान र अभ्यास आजको युगको सबैभन्दा आवश्यक चेतना हो—जसले हाम्रो भोलिको भविष्य निर्माण गर्दछ।
मूल्यको पुनर्जागरण पुराना परम्परागत सिद्धान्तहरूलाई पुनःस्थापना गर्नु मात्र होइन, आधुनिक जीवनशैलीसँग अनुकूल तर अझै पनि अनमोल मानवीय गुणहरूलाई जीवित राख्नु हो। आजको विश्वमा जहाँ प्रविधि र विश्वव्यापीकरणले जीवनशैलीलाई तीव्र गतिमा बदल्दैछ, त्यहाँ भावनात्मक बुद्धिमत्ता, सहिष्णुता, सहकार्य र सामाजिक जिम्मेवारीजस्ता मूल्यहरूलाई नयाँ रूप दिनु आवश्यक छ। नयाँ पुस्तालाई यी मूल्यहरू आत्मसात गराउनुपर्ने हुन्छ जसले उनीहरूलाई दिगो नेतृत्व र सामाजिक योगदानका लागि तयार बनाउँछ।
मूल्यहरूको पुनर्जागरणले मात्र व्यक्तिगत स्तरमा होइन, सामाजिक र राष्ट्रिय स्तरमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ। यसले मानिसबीचको दूरी घटाएर सहिष्णुता र सम्मानलाई बढावा दिन्छ। यसले विभाजन, द्वेष र असहिष्णुतालाई घटाएर सामूहिक सद्भाव र एकताको भावना मजबुत बनाउँछ। जब मानिसहरूले एक अर्कालाई आफ्नै जस्तै मानेर व्यवहार गर्छन्, तब मात्र समाजमा स्थिरता र शान्ति कायम रहन्छ।
नयाँ पुस्तालाई सही मूल्य शिक्षा र व्यवहारमार्फत मार्गदर्शन गर्दा उनीहरूले मानवअधिकार, सामाजिक न्याय र पर्यावरण संरक्षणजस्ता विषयमा सचेत भएर काम गर्नेछन्। यसले उनीहरूलाई व्यक्तिगत उन्नति मात्र होइन, सामाजिक समृद्धिका लागि पनि प्रतिबद्ध बनाउँछ। त्यस्तै, भावनात्मक बुद्धिमत्ताले उनीहरूलाई तनाव व्यवस्थापन, सहकार्य र नेतृत्वमा सफल हुन मद्दत गर्छ।
यस प्रकार, मूल्यहरूको पुनर्जागरणले भविष्यका पुस्तालाई मात्रै होइन, सम्पूर्ण मानव समाजलाई पनि एकता, सद्भाव र शान्तितर्फ उन्मुख बनाउनेछ। यही आधारमा नै नयाँ युगका चुनौतीहरू सामना गर्न सकिन्छ र न्यायपूर्ण, समृद्ध र दिगो संसार निर्माण गर्न सकिन्छ। जबसम्म हाम्रा मूल्यहरू जीवन्त रहन्छन्, तबसम्म मानवताको आशा पनि जीवित रहन्छ। मूल्यको पुनर्जागरण नै हामीलाई त्यो आशाको उज्यालो प्रदान गर्ने एउटा शक्तिशाली माध्यम हो।
मानव मूल्यहरू जीवनको आधारशिला हुन्, जसले समाजलाई नैतिकता, सद्भाव र सामूहिक समृद्धिको मार्गदर्शन गर्छन्। सत्य, प्रेम, करुणा, सहिष्णुता, न्याय र इमान्दारिता जस्ता मूल्यहरू नै मानवतालाई मानव बनाउने तत्वहरू हुन्। यी मूल्यहरूले मात्र व्यक्ति र समाजबीच विश्वास र मेलमिलापको वातावरण सिर्जना गर्छन्, जहाँ सहअस्तित्व र सहकार्य सम्भव हुन्छ। मानव मूल्यहरूको अभावमा मात्र होइन, तिनको उपेक्षाले समाजलाई नैतिक पतन, द्वन्द्व र असमानतामा धकेल्छ। आधुनिक युगमा प्रविधि र विज्ञानले अभूतपूर्व प्रगति गरिरहे पनि यदि मानव मूल्यहरू कमजोर भइहाल्यो भने समाज विकासको नाममा विनाशतर्फ अग्रसर हुनेछ।
मानव मूल्यहरूको कमजोर अवस्थाले समाजमा विकृति र असन्तुलन निम्त्याएको छ भन्ने कुरा यथार्थ हो। जब सत्य, इमान्दारी, करुणा, सहिष्णुता जस्ता आधारभूत मानवीय गुणहरू कमजोर हुन्छन्, तब सामाजिक संरचनामा असमानता र अन्यायको विस्तार हुन्छ। आर्थिक दृष्टिले शक्तिशाली वर्गले आफूलाई माथि राख्ने प्रवृत्ति बढ्छ भने गरिब र वंचित वर्गको अस्तित्व नाजुक बन्दै जान्छ। यसरी बढ्दो सामाजिक असमानताले जातीय, वर्गीय र क्षेत्रीय भेदभावलाई जन्म दिन्छ, जसले समाजलाई विखण्डित र द्वन्द्वग्रस्त बनाउँछ। मानव मूल्यहरूको कमीले मात्र आर्थिक असमानता होइन, सामाजिक सहिष्णुता र समरसताको आधार नै कमजोर बनाउँछ, जसले दिगो विकास र शान्तिको मार्ग अवरुद्ध गर्छ।
मानव मूल्यहरूको कमजोर अवस्थाले मानसिक अस्थिरता र भावनात्मक द्वन्द्व पनि निम्त्याउँछ। जब व्यक्तिमा सहानुभूति, सम्वेदना र आत्म-नियन्त्रण जस्ता गुणहरूको अभाव हुन्छ, तब ऊ क्रोध, ईर्ष्या, लोभ र मोहका जालमा फस्छ। यसले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो असर पुर्याउँछ र सम्बन्धहरूमा तनाव, दूरी तथा द्वेषको बीजारोपण हुन्छ। यस्तो मानसिक अस्थिरता व्यक्तिगत जीवन मात्र होइन, सामाजिक जीवन र समग्र राष्ट्रको प्रगतिको लागि पनि विनाशकारी साबित हुन्छ। नैतिक पतनसँगै बढ्दो मानसिक विकृति, अपराध प्रवृत्ति र सामाजिक असुरक्षा जस्ता चुनौतीहरूले मानवीय जीवनलाई अस्थिर र असुरक्षित बनाउँछन्। यसले मनोवैज्ञानिक तवरबाट मात्र होइन, सांस्कृतिक तथा सामाजिक तवरबाट पनि गम्भीर परिणाम निम्त्याउँछ।
त्यसैले, मानव मूल्यहरूको पुनर्स्थापना र प्रवर्द्धन नै समाजको शुद्धिकरण र सशक्तिकरणको मूल आधार हो। शिक्षा, संस्कार र धार्मिक अनुशासनले मात्र होइन, व्यक्तिगत आत्मचिन्तन र नैतिक आत्मशुद्धिले मात्र मानव मूल्यहरूलाई सजीव बनाइ राख्न सक्छ। जबसम्म व्यक्तिले आफ्नो आचरणमा सहिष्णुता, इमान्दारी र करुणालाई मूलतः आत्मसात् गर्दैन, तबसम्म सामाजिक असमानता, मानसिक अस्थिरता र नैतिक पतनको अवस्था रहिरहन्छ। दिगो विकास, सामाजिक समरसता र राष्ट्रिय समृद्धि त्यसैमा सम्भव छ जहाँ मानव मूल्यहरूको बलियो नींव छ। त्यसैले आजको विश्वमा जहाँ स्वार्थ, विभाजन र विकृति फैलिँदैछ, त्यहाँ मानव मूल्यहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धनलाई प्राथमिकता दिनु अपरिहार्य छ। यही मूल्यहरूले मात्र हाम्रो अस्तित्वलाई अर्थपूर्ण, जीवनलाई समृद्ध र समाजलाई समरस बनाउने छन्।
तर यो चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न हामीले प्रविधिको मात्रै भर पर्नु हुँदैन; सामाजिक चेतना, शिक्षा र व्यक्तिगत जागरण मार्फत मूल्यहरूको पुनरुत्थान आवश्यक छ। एआई जस्ता प्रविधिहरूलाई मानवीय मूल्यसँग समायोजन गरेर मात्र दिगो विकास सम्भव छ। यसले भ्रष्टाचार र शून्यवादलाई नियन्त्रण गर्दै पारदर्शिता, जिम्मेवारी र मानवीय गरिमाको संरक्षण गर्न मद्दत पुर्याउँछ। वर्तमान युगमा मानव मूल्यहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धन नै विश्व शान्ति, समृद्धि र दिगोपनको आधार बन्न सक्छ। यसैले, हामीले प्रविधि र नैतिकताको समन्वयमार्फत मानवीय जीवनलाई सशक्त बनाउने दिशामा अग्रसर हुनुपर्ने हुन्छ।
समग्रमा, मूल्यको पुनर्जागरण पुराना परम्परागत सिद्धान्तहरूलाई फर्केर ल्याउनु होइन, बरु आधुनिक जीवनशैलीसँग मेल खाने तर अझै पनि अनमोल रहेका मानवीय गुणहरूलाई जीवन्त राख्नु हो। भावनात्मक बुद्धिमत्ता, सहिष्णुता र सामाजिक जिम्मेवारीलाई समेटेर नयाँ पुस्तालाई तयार पार्नु नै साँचो मार्गदर्शन हो।
मूल्यहरूको पुनर्जागरणले भविष्यका पुस्तालाई मात्र होइन, सम्पूर्ण मानव समाजलाई नै एकता, सद्भाव र शान्तितर्फ उन्मुख बनाउनेछ। यही मार्गदर्शनले नै नयाँ युगका चुनौतीहरूलाई सामना गर्ने र एक समृद्ध, न्यायपूर्ण र दिगो संसार निर्माण गर्ने आधार तयार पार्नेछ।
(उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन। उनी पुर्वीय दर्शन र अध्यात्ममा कलम चलाउँछन्।)
