बिषय प्रवेश

बिज्ञापन

शासन प्रणालीको गुणस्तर, प्रभावकारिता र जनउत्तरदायिता अभिवृद्धि गर्न विभिन्न अवधारणाहरू सार्वजनिक प्रशासनमा विकास हुँदै आएका छन्। परम्परागत नौकरशाही प्रणालीदेखि नयाँ सार्वजनिक व्यवस्थापन र नयाँ सार्वजनिक शासनसम्मका अवधारणाहरूले सेवा प्रवाहलाई सुधार गर्ने प्रयास गरेका छन्। हालै विकसित “नयाँ सार्वजनिक जोश” जस्ता दृष्टिकोणहरूले शासनलाई केवल नीतिगत र व्यवस्थापकीय पक्षमा सीमित नराखी भावनात्मक, नैतिक र जनसापेक्ष बनाउने उद्देश्य राख्छन्। यस्तो अवधारणाले सेवकलाई केवल आदेशपालक नभई नागरिकप्रतिको उत्तरदायी, सहानुभूति सम्पन्न र समर्पित पात्रको रूपमा विकास गर्न प्रेरित गर्दछ, जसले लोकतान्त्रिक शासनलाई बलियो बनाउँछ। नवीनतम सैद्धान्तिक धाराका रूपमा “नयाँ सार्वजनिक जोश (New Public Passion)” सार्वजनिक सेवामा भावनात्मक समर्पण, मानवीय संवेदना र नैतिक प्रेरणालाई मूल आधार ठान्दछ। यो अवधारणा सार्वजनिक प्रशासक तथा कर्मचारीहरूमा केवल प्रविधि वा दक्षता होइन, सेवामा निष्ठा, करुणा र सेवामूलक ‘जोश’ विकास गर्न प्रेरित गर्दछ। नयाँ सार्वजनिक जोश परम्परागत नौकरशाही र व्यवस्थापनमुखी प्रशासनभन्दा फरक रूपमा शासनलाई जनमुखी, समर्पित र मानवीय बनाउने दिशामा केन्द्रित छ।

बिज्ञापन

 अवधारणा र मूल्यहरू
नयाँ सार्वजनिक जोशको मूल आत्मा भनेको सेवाको भावनात्मक, नैतिक र संवेदनात्मक पक्षलाई सशक्त बनाउनु हो, जसले शासनलाई मानवमुखी बनाउँछ। शासन प्रकृयामा नियमपालन र दक्षता मात्रै पर्याप्त छैन; सेवामा करुणा, सहानुभूति र निष्ठा पनि आवश्यक हुन्छ। यस्तो जोशले सार्वजनिक सेवकलाई आदेशपालक होइन, संवेदनशील उत्तरदायी प्रतिनिधिका रूपमा उभ्याउँछ। जनतासँगको सम्बन्ध विश्वास, सम्मान र संवेदना आधारित हुनुपर्छ, जसबाट सेवाप्रवाहको गुणस्तर मात्र होइन, सेवा उपभोगकर्ताको सन्तुष्टि र राज्यप्रतिको विश्वास पनि बढ्छ। नेपालजस्तो मुलुकमा, जहाँ शासनप्रति जन असन्तोष व्यापक छ, त्यहाँ यस्तो भावनात्मक सेवाभावले सशक्त लोकतन्त्र र समावेशी शासनको मार्ग प्रसस्त गर्छ। यसले नागरिकसँगको सम्बन्धलाई केवल सेवा प्रदायक र ग्राहकको सम्बन्धमा सीमित नराखी, सेवा सहयात्री र सहानुभूतिको सम्बन्धमा रूपान्तरण गर्छ। यस अवधारणामा उत्तरदायित्व, करुणा, नागरिक सम्मान, सहानुभूति, सामाजिक न्याय र व्यक्तिगत निष्ठा जस्ता मानवीय मूल्यहरूलाई शासनको मूल थिम बनाइन्छ। नयाँ सार्वजनिक जोशको अवधारणामा नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा केवल तथ्य र विधि मात्र होइन, भावना, अन्तरदृष्टि र नागरिक संवेदनशीलतालाई यथोचित स्थान दिनुपर्छ भन्ने मान्यता रहेको छ। नीतिहरू जनताको वास्तविक अवस्था, भावनात्मक आवश्यकताहरू र सामाजिक सन्दर्भअनुसार तयार गर्नुपर्छ, जसले शासनलाई बढी मानवीय र सजीव बनाउँछ। जब सेवाप्रदायक संस्थाहरू जनताको पीडा, आशा र अपेक्षाप्रति संवेदनशील हुन्छन्, तब तिनीहरूको सेवा प्रभावकारी मात्र नभई न्यायोचित पनि हुन्छ। नेपालजस्तो विविधता र असमानताले भरिएको समाजमा, जनताको मनोविज्ञान बुझेर नीति बनाउनु नै दीर्घकालीन समाधानको मूल चाबी हो, जुन नयाँ सार्वजनिक जोशको मूल मर्म हो।

 सान्दर्भिकता (Relevance) नेपालजस्तो मुलुकका लागि
नेपालमा दशकौँदेखिको संरचनात्मक भ्रष्टाचार, जनप्रशासनप्रति नागरिकको घट्दो विश्वास, सार्वजनिक सेवामा चरम औपचारिकता र शुष्कपन देखिंदै आएको छ। यस अवस्थामा केवल प्रक्रिया सुधार वा प्रविधि प्रयोगले मात्र जनताको सन्तोष र सेवा गुणस्तरमा क्रान्ति ल्याउन सक्दैन। नयाँ सार्वजनिक जोशले कर्मचारीहरूमा सेवा भाव, नैतिकता र मानवीयता जागृत गराई सार्वजनिक प्रशासनमा जनताप्रति उत्तरदायिता पुनःस्थापित गर्न सक्ने विश्वास दिलाउँछ। नयाँ सार्वजनिक जोशले दुर्गम क्षेत्रका नागरिकप्रति विशेष संवेदनशीलता देखाउने सेवा प्रवाहलाई प्रेरित गर्छ। यस अवधारणाबाट सेवकहरू केवल औपचारिक कर्तव्यमा सीमित रहँदैनन्, बरु विपद्का बेला सहानुभूतिपूर्ण व्यवहार, तात्कालिक राहत र सघन समर्पण देखाउँछन्। नागरिकको अधिकारप्रति सम्मान जनाउँदै उनीहरूको भावनात्मक अवस्था बुझ्ने र त्यसअनुसार प्रतिक्रिया जनाउने क्षमताको विकास गरिन्छ। यस्तो व्यवहारले राज्य र नागरिकबीचको सम्बन्धमा विश्वास, आत्मीयता र उत्तरदायिता अभिवृद्धि गर्छ। नेपालजस्तो भौगोलिक, आर्थिक र सामाजिक विविधता भएको मुलुकमा नयाँ सार्वजनिक जोशले सेवा प्रवाहमा समानता र न्याय सुनिश्चित गर्न सक्ने भरपर्दो आधार तयार पार्दछ।

बिज्ञापन

 चुनौतीहरू
नयाँ सार्वजनिक जोशको कार्यान्वयनमा बहु चुनौतीहरू छन्। कर्मचारीको मनोवृत्तिमा भावनात्मक अभिवृद्धि गर्न सहज छैन। पुरानो प्रशासनिक संस्कार, राजनीतिक हस्तक्षेप, स्रोत अभाव तथा सुसंस्कारित नेतृत्वको कमीले सेवा जोशलाई दबाइदिन्छ। वर्तमान कर्मचारी मूल्याङ्कन प्रणाली प्रायः लक्ष्यपूर्ति, दक्षता र परिणाममुखी मापदण्डमा सीमित छ, जसले सेवकको व्यवहारिक गुण, सहानुभूति, निष्ठा र सेवा भावलाई उचित मूल्य दिन सक्दैन। यस्ता गुणहरू सार्वजनिक सेवा प्रवाहको आत्मा हुन्, जसले जनताको मन जित्ने मात्र होइन, सेवा गुणस्तरमा दीर्घकालीन सुधार ल्याउँछ। तर यिनको अभावले सेवकहरूमा औपचारिकता, उपेक्षा र यान्त्रिकता हावी हुने खतरा रहन्छ।

त्यसैले, नयाँ सार्वजनिक जोशको अवधारणाअनुसार मूल्याङ्कन प्रणालीमा व्यवहारिक सूचकहरू जस्तै संवेदनशीलता, सामाजिक उत्तरदायित्व, नागरिक सन्तुष्टि र सार्वजनिक आचरण समेटिनु आवश्यक छ। यस्ता सूचक विकास गर्न सेवकको प्रशिक्षण प्रणालीमा परिवर्तन गरिनुपर्छ, जसमा भावनात्मक बौद्धिकता (emotional intelligence), सहानुभूति, नैतिकता, र समर्पणलाई प्राथमिकता दिइन्छ।साथै, प्रशासकीय नेतृत्वले प्रेरणादायी, मानवीय र उत्तरदायी दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ। मूल्याङ्कन प्रणाली केवल ‘कति गरियो’ भन्नेमा होइन, ‘कसरी गरियो’ भन्ने प्रश्नमा केन्द्रित हुनुपर्छ। कर्मचारी मूल्याङ्कन र सेवा प्रवाहबीचको यो मानवीय सम्बन्धले शासनलाई जनउत्तरदायी, समावेशी र दीगो बनाउनेछ। नेपालजस्तो शासनप्रति गुनासोयुक्त समाजमा यस्तो परिवर्तन प्रशासनको आत्मपरिवर्तनको संकेत र लोकतान्त्रिक सुदृढीकरणको मार्गदर्शन बन्न सक्छ।

अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरू
सार्वजनिक प्रशासनमा भावनात्मक बुद्धिमत्ता, सेवा भावना, करुणा र नैतिक उत्तरदायित्व जस्ता मानवीय पक्षलाई प्राथमिकता दिने अवधारणालाई नयाँ सार्वजनिक जोश (New Public Passion) भनिन्छ। यो अवधारणा पछिल्लो दशकमा केवल सैद्धान्तिक बहस मात्र नभई व्यावहारिक अभ्यासका रूपमा पनि देखा परेको छ। विशेष गरी बेलायत, अस्ट्रेलिया, क्यानाडा, स्क्यान्डिनेभियन मुलुकहरू (स्विडेन, डेनमार्क, नर्वे) र न्युजिल्याण्डमा यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनले प्रशासनमा नयाँ जीवनशैली ल्याएको छ। यी मुलुकका अभ्यासहरू नेपालजस्ता विकासशील देशका लागि प्रेरणादायी बन्न सक्नेछन्।

१. क्यानाडा – “Serving with Passion” कार्यक्रम
क्यानाडाले सन् २०१५ देखि “Serving with Passion” अभियान सञ्चालन गर्दै सार्वजनिक सेवा प्रशिक्षणको ढाँचा परिवर्तन गरेको छ। सेवकहरूलाई प्रशासनिक दक्षता मात्रै होइन, सहानुभूति, आन्तरिक प्रेरणा र नागरिकप्रति संवेदनशील हुन प्रेरित गरिन्छ। मुलुकको Canada School of Public Service ले “Empathy in Leadership” जस्ता पाठ्यक्रमहरू समावेश गर्दै भावनात्मक संवेदनशीलता र उत्तरदायित्वलाई सेवाको केन्द्रमा ल्याएको छ। यसले सेवा सन्तुष्टि, जनविश्वास र कर्मचारीको मनोबलमा उल्लेखनीय सुधार ल्याएको अवस्था विधमान छ।

२. बेलायत – Citizen-centric Public Value Model
बेलायतमा ‘Public Value’ सिद्धान्त मार्फत सेवाप्रवाहलाई नागरिक–केन्द्रित बनाउन जोड दिइएको छ। Mark Moore द्वारा प्रवर्तित यस सिद्धान्तले सेवा गुणस्तरभन्दा पहिला जनताको अपेक्षा, अनुभव र भावनालाई ध्यान दिनुपर्ने बताउँछ। बेलायती Civil Service Leadership Academy ले ‘Leadership with Compassion’ जस्ता कार्यक्रममार्फत सार्वजनिक नेताहरूमा मानविक मूल्य र सेवा भाव अभिवृद्धि गर्ने अभ्यास गरेको छ।

३. अस्ट्रेलिया – APS Values and Code of Conduct
अस्ट्रेलियाले सार्वजनिक सेवकका लागि नैतिकता, सम्मान र सेवा भाव समावेश भएको ‘APS (Australian Public Service) Values and Code of Conduct’ लागू गरेको छ। त्यहाँका सेवकहरूलाई नियमित रूपमा emotional intelligence training दिइन्छ, जसले विविध जाति, संस्कृति र अवस्थाका जनतालाई समान भावनात्मक सम्मानसहित सेवा दिन सघाउँछ। अस्ट्रेलियाको “Respectful Public Administration” कार्यक्रम उदाहरणीय छ।

४. स्विडेन – Emotional Intelligence Based Governance
स्विडेनको प्रशासनमा ‘emotional intelligence’ लाई नीति निर्माणदेखि सेवा प्रवाहसम्मको महत्त्वपूर्ण आधार मानिन्छ। सामाजिक न्याय र करुणा आधारित सेवाले त्यहाँको लोकप्रशासनमा ‘trust-based governance’ को संस्कृति विकास गरेको छ। जनताको भावना बुझ्ने ‘citizen encounter workshops’ गरिन्छ, जहाँ सेवकले जनतासँग प्रत्यक्ष भावनात्मक संवाद गर्नुपर्ने हुन्छ।

५. डेनमार्क – Trust and Wellbeing in Public Service
डेनमार्कमा प्रशासनिक कामको सफलता केवल सूचकका आधारमा हैन, सेवकको मनोबल, सेवाग्राहीको आत्मीयता र समग्र “wellbeing” मा आधारित छ। डेनमार्कले ‘Public Service Motivation (PSM)’ अध्ययनलाई नीति निर्माणमा समावेश गरेको छ।यसले सेवा भावना भएका व्यक्तिहरूको दीर्घकालीन कार्यसम्पादन उत्कृष्ट हुने प्रमाणित गरिएको छ। यसले सेवकको आन्तरिक प्रेरणालाई सेवा गतिको इन्धनका रूपमा उपयोग गरेको छ।

६. न्युजिल्याण्ड – Values-Based Recruitment and Training
न्युजिल्याण्ड सरकारले नयाँ सेवक छनोट गर्दा केवल योग्यता होइन, उनको नैतिक भावना, सेवा इमानदारी र संवेदनशीलता जाँच गर्ने “Values-Based Recruitment” अपनाएको छ। प्रशिक्षणमा ‘manaakitanga’ (respect and hospitality) र ‘aroha’ (compassion) जस्ता परम्परागत मूल्यहरूसँग आधुनिक सार्वजनिक सेवा संस्कृति मिलाइएको छ। यसले प्रशासनलाई जनसंवेदनशील र संस्कृतिमैत्री बनाएको छ।

६. निष्कर्ष
नयाँ सार्वजनिक जोश व्यवस्थापकीय शैली मात्रै होइन, यो शासनलाई जनताको आत्मा र अनुभवसँग जोड्ने जीवन्त दृष्टिकोण हो। नेपालजस्तो मुलुकमा जहाँ राज्य र जनताबीचको सम्बन्ध प्रायः औपचारिक र सन्देहपूर्ण रहँदै आएको छ, त्यहाँ सेवामा भावनात्मक निष्ठा, सेवाभाव र समर्पणको आवश्यकता झनै तीव्र छ। शासन प्रणालीको सार कानुनी संरचना वा प्रशासनिक प्रक्रिया मात्र होइन, त्यसमा समाहित नैतिक मूल्य, सेवाको भावना र नागरिकप्रतिको संवेदनशीलता हो। जब शासक वा सार्वजनिक सेवकमा कर्तव्यप्रतिको जोश, नागरिकप्रतिको करुणा र सेवा गर्ने उच्च नैतिकता मिसिन्छ, त्यतिबेला मात्र शासनप्रति जनताको विश्वास बलियो हुन्छ। लोकतन्त्रको आत्मा भनेकै जनताको हित र अधिकारको संरक्षण हो, जुन केवल कानुनी प्रावधानले होइन, सेवकको मानवीय व्यवहारले सुनिश्चित हुन्छ। यदि शासन नागरिकको दुःख, भावना र आवश्यकता प्रति उत्तरदायी हुन सकेन भने त्यो शासन तानाशाहीभन्दा फरक रहँदैन। अतः लोकतन्त्रको सफलताका लागि सेवा–निष्ठा अपरिहार्य छ। त्यसैले, नेपालको सार्वजनिक सेवा प्रणालीमा अब ‘नयाँ सार्वजनिक जोश’लाई नीति, अभ्यास र संस्कारका तहमा आत्मसात् गर्न ढिलाइ गर्नु अनुचित हुनेछ।