परम्परागत कूटनीति राष्ट्रको सुरक्षा, राजनीतिक स्थायित्व, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सुधार गर्न केन्द्रित हुन्छ भने आर्थिक कूटनीति आर्थिक समृद्धि, व्यापार वृद्धि, तथा लगानी प्रवर्द्धनमा केन्द्रित हुन्छ। नेपालजस्तो विकासशील राष्ट्रका लागि परम्परागत कूटनीति मात्र पर्याप्त हुँदैन, आर्थिक कूटनीतिको प्रभावकारी प्रयोग गरी आर्थिक विकासलाई तीव्र पार्न आवश्यक छ।परम्परागत कूटनीति (Traditional Diplomacy) र आर्थिक कूटनीति (Economic Diplomacy) बीच महत्त्वपूर्ण भिन्नताहरू छन्। यी दुवै राष्ट्रको परराष्ट्र नीतिका अभिन्न अंग भए पनि तिनको उद्देश्य, कार्यक्षेत्र, तथा प्राथमिकतामा स्पष्ट अन्तर छ।

बिज्ञापन

परम्परागत कूटनीति राष्ट्रहरूबीचको सम्बन्ध व्यवस्थापन गर्ने माध्यम हो, जसको मुख्य उद्देश्य शान्ति, सुरक्षा, राजनीतिक स्थायित्व, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सुधार गर्नु हो। आर्थिक कूटनीति भनेको व्यापार, लगानी, पर्यटन, र आर्थिक विकासका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई प्रयोग गर्ने नीति हो। यसको मुख्य उद्देश्य आर्थिक समृद्धि, रोजगार सिर्जना, तथा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार विस्तार गर्नु हो।

बिज्ञापन

कूटनीति (Diplomacy) कुनै पनि राष्ट्रको परराष्ट्र नीतिको महत्वपूर्ण साधन हो, जसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई व्यवस्थित, सौहार्दपूर्ण, र पारस्परिक लाभदायक बनाउन मद्दत गर्छ। यो राष्ट्रहरूबीच शान्ति, व्यापार, सुरक्षा, संस्कृति, तथा आर्थिक सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्ने माध्यम हो।वर्तमान विश्व परिप्रेक्ष्यमा, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरू जटिल बन्दै गएका छन्। आर्थिक प्रतिस्पर्धा, भू-राजनीतिक संघर्ष, जलवायु परिवर्तन, आतंकवाद, तथा प्रविधि विकास जस्ता विषयले राष्ट्रहरूबीचको सम्बन्धलाई नयाँ आयाम दिएका छन्। यी समस्याहरूको समाधानका लागि कूटनीति आवश्यक हुन्छ।

परम्परागत कूटनीतिका मुख्य क्षेत्र

बिज्ञापन

• द्विपक्षीय र बहुपक्षीय सम्बन्ध
• राजनीतिक वार्ता तथा सम्झौता
• सुरक्षा तथा सामरिक रणनीति
• युद्ध र शान्ति प्रक्रिया
• सांस्कृतिक तथा सामाजिक सम्बन्ध
आर्थिक कूटनीतिका मुख्य क्षेत्र
• विदेशी लगानी प्रवर्द्धन
• अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार विस्तार
• पर्यटक तथा वैदेशिक रोजगार प्रवर्द्धन
• ऊर्जा तथा पूर्वाधार विकासमा सहकार्य
• प्रविधि हस्तान्तरण तथा वित्तीय सहयोग
परम्परागत कूटनीतिका प्राथमिकता
• देशको सार्वभौमिकता, सुरक्षा, तथा भूराजनीतिक सन्तुलन कायम राख्ने।
• सैनिक, राजनीतिक, तथा सांस्कृतिक सम्बन्धलाई सुदृढ गर्ने।
• अन्तर्राष्ट्रिय कानून तथा सन्धिहरूको पालना गर्ने।
आर्थिक कूटनीतिका प्राथमिकता
• वैदेशिक व्यापार तथा लगानी भित्र्याउने।
• रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्दै आर्थिक समृद्धि हासिल गर्ने।
• अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक साझेदारीहरूलाई प्रवर्द्धन गर्ने।

परम्परागत कूटनीतिको कार्यान्वयन
• सरकारी निकायहरू (परराष्ट्र मन्त्रालय, दूतावास, कूटनीतिक अधिकारीहरू)।
• अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन तथा द्विपक्षीय वार्ता।
• अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी सम्झौता तथा सन्धिहरू।
आर्थिक कूटनीतिको कार्यान्वयन
• व्यापार तथा लगानी प्रवर्द्धन बोर्ड, वाणिज्य मन्त्रालय, उद्योग मन्त्रालय।
• अन्तर्राष्ट्रिय लगानी सम्मेलनहरू।
• व्यावसायिक साझेदारी, व्यापार प्रवर्द्धन, तथा आर्थिक सम्झौताहरू।

अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा कूटनीतिको मुख्य भूमिका
शान्ति तथा स्थायित्व कायम राख्न
• कूटनीति राष्ट्रहरूबीचको द्वन्द्व समाधान गर्ने महत्त्वपूर्ण उपकरण हो।
• युद्धको सम्भावना कम गर्न वार्ता, सम्झौता, र आपसी संवाद आवश्यक हुन्छ।
• संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) तथा अन्य अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूले कूटनीतिक माध्यमबाट द्वन्द्व समाधान तथा शान्ति स्थापनाका लागि पहल गर्छन्।
व्यापार तथा आर्थिक सहकार्य प्रवर्द्धन
• अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारलाई सहज बनाउन द्विपक्षीय र बहुपक्षीय व्यापार सम्झौताहरू आवश्यक हुन्छन्।
• विदेशी लगानी (FDI) आकर्षित गर्न कूटनीतिक पहल गर्नुपर्छ।
• उदाहरण: नेपाल-भारत व्यापार सम्झौता, नेपाल-चीन पारवहन सम्झौता।
रणनीतिक साझेदारी र सुरक्षा सहयोग
• आतंकवाद, साइबर सुरक्षाजस्ता मुद्दाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य आवश्यक हुन्छ।
• सैन्य तथा सुरक्षा साझेदारी, आपूर्ति व्यवस्था, तथा प्रतिरक्षा सहयोग कूटनीतिक माध्यमबाट नै हुन्छ।
सांस्कृतिक आदानप्रदान र शैक्षिक सहकार्य
• कूटनीतिक सम्बन्धले राष्ट्रहरूबीच सांस्कृतिक तथा शैक्षिक आदानप्रदानलाई प्रवर्द्धन गर्छ।
• विद्यार्थी आदानप्रदान कार्यक्रम तथा शैक्षिक छात्रवृत्तिहरू कूटनीतिक पहलकै माध्यमबाट सम्भव हुन्छन्।
जलवायु परिवर्तन तथा वातावरण संरक्षण
• विश्वव्यापी जलवायु परिवर्तन समस्यालाई सम्बोधन गर्न राष्ट्रहरूबीच सहकार्य आवश्यक हुन्छ।
• पर्यावरणीय मुद्दाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौताहरू कूटनीतिक वार्तामार्फत नै सम्भव हुन्छन्।
श्रमिक संरक्षण
• कूटनीतिले प्रवासी श्रमिकहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्न, उनीहरूलाई कानुनी सुरक्षा दिन, तथा श्रम सम्झौताहरू कार्यान्वयन गर्न सहयोग गर्छ।
आधुनिक कूटनीति
आजको डिजिटल युगमा कूटनीति पनि परिवर्तन भइसकेको छ। परम्परागत कूटनीति (Traditional Diplomacy) बाहेक, सार्वजनिक कूटनीति (Public Diplomacy), डिजिटल कूटनीति (Digital Diplomacy), तथा बहुपक्षीय कूटनीति (Multilateral Diplomacy) को महत्व बढ्दै गएको छ।
• डिजिटल कूटनीति: सामाजिक सञ्जाल तथा प्रविधिको प्रयोग गरेर कूटनीतिक प्रयासहरू।
• सार्वजनिक कूटनीति: अन्तर्राष्ट्रिय जनताको मन जित्नका लागि सञ्चार माध्यम तथा सांस्कृतिक कूटनीतिको प्रयोग।
• बहुपक्षीय कूटनीति: संयुक्त राष्ट्रसंघ, G20, BRICS, WTO जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूमार्फत बहुपक्षीय अन्तरसम्बन्ध।
प्रजातान्त्रिक शासन प्रणालीमा कूटनीतिका क्षेत्रहरू
राजनीतिक कूटनीति
• अन्य राष्ट्रहरूसँग राजनीतिक सम्बन्ध विस्तार तथा सुदृढीकरण
• अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरू (जस्तै UN, WTO, SAARC, आदि) मार्फत सहकार्य
• द्विपक्षीय वा बहुपक्षीय वार्ता तथा सम्झौता
आर्थिक कूटनीति
• व्यापार, लगानी, तथा सहयोग प्रवर्द्धन
• आयात-निर्यात नीति समायोजन
• विदेशी लगानी आकर्षण तथा प्रविधि हस्तान्तरण
सांस्कृतिक कूटनीति
• आफ्नो देशको कला, संस्कृति, भाषा, र परम्परालाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रवर्द्धन
• विदेशी संस्कृतिसँग सहकार्य तथा आदान-प्रदान
• अध्ययन तथा छात्रवृत्ति कार्यक्रमहरू
सैन्य कूटनीति
• रक्षा तथा सुरक्षा सम्बन्धी समझदारी
• शान्ति स्थापनाका लागि सहकार्य
• रक्षा प्रविधि तथा ज्ञानको आदान-प्रदान
वैज्ञानिक तथा प्राविधिक कूटनीति
• अनुसन्धान तथा प्रविधि साझेदारी
• नवाचार तथा डिजिटल कूटनीति (Cyber Diplomacy)
• जलवायु परिवर्तन तथा वातावरणीय मुद्दाहरूमा सहकार्य
जन-जन कूटनीति
• नागरिक तहमा सम्पर्क तथा समझदारी
• पर्यटन तथा मैत्रीपूर्ण कार्यक्रमहरू
• गैरआवासीय नागरिक कूटनीति
पर्यावरणीय कूटनीति
• जलवायु परिवर्तन तथा वातावरणीय मुद्दाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय संलग्नता
• वन तथा जैव विविधता संरक्षणसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सन्धिहरू
• दिगो विकास लक्ष्य (SDGs) जस्ता विकासका साझा एजेण्डाहरुमा सहकार्य
मानवीय कूटनीति
• आपतकालीन राहत तथा सहयोग
• आप्रवासी तथा शरणार्थी व्यवस्थापन
• मानवअधिकार प्रवर्द्धन तथा रक्षा
उदार आर्थिक प्रणालीमा कूटनीतिका प्रमुख क्षेत्रहरू
उदार आर्थिक प्रणाली ले खुला बजार, निजी क्षेत्रको प्रवर्द्धन, तथा अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारलाई प्रोत्साहित गर्ने भएकाले यसमा कूटनीतिक क्षेत्रहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। यस प्रणालीमा कूटनीतिक सम्बन्धहरू निम्नानुसार वर्गीकृत गर्न सकिन्छ:
व्यापारिक कूटनीति
• द्विपक्षीय तथा बहुपक्षीय व्यापार सम्झौताहरू
• आयात-निर्यात नीति समायोजन
• स्वतन्त्र व्यापार सम्झौता र क्षेत्रीय व्यापार साझेदारी
• अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारिक संस्थाहरूसँग सहकार्य
वैदेशिक लगानी कूटनीति
• प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी आकर्षण
• बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूसँग सहकार्य
• लगानी अनुकूल नीति निर्माण तथा सहकार्य
• लगानी प्रवर्द्धनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन तथा समिटहरू
आर्थिक सहयोग तथा सहायता कूटनीति
• विदेशी अनुदान, ऋण तथा सहायता कार्यक्रमहरू
• अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्थाहरूसँग सहकार्य
• अविकसित तथा विकासशील देशहरूसँग आर्थिक सहयोग
कर तथा भन्सार कूटनीति
• दोहोरो कर प्रणाली हटाउने सम्झौता
• भन्सार दर घटाउने तथा व्यापार सहजता वृद्धि गर्ने सम्झौताहरू
• अन्तर्राष्ट्रिय भन्सार तथा कर नीतिहरूसँग समायोजन
ऊर्जा तथा स्रोत कूटनीति
• ऊर्जा आपूर्ति तथा सहकार्य (पेट्रोलियम, ग्यास, नवीकरणीय ऊर्जा, आदि)
• जलस्रोत व्यवस्थापन तथा साझेदारी
• खनिज तथा प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण र उपयोग सम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौताहरू
प्रविधि तथा नवप्रवर्तन कूटनीति
• डिजिटल कारोबार तथा ई-कमर्स प्रवर्द्धन
• प्रविधि हस्तान्तरण तथा अनुसन्धान सहयोग
• साइबर सुरक्षासम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी
श्रम तथा आप्रवासन कूटनीति
• वैदेशिक रोजगारी तथा आप्रवासी कामदारको सुरक्षासम्बन्धी सम्झौताहरू
• मानव संशोधन रोकथाम तथा श्रम कानुन समन्वय
• अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनसँग सहकार्य
पर्यटन तथा सांस्कृतिक कूटनीति
• पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य
• सांस्कृतिक आदान-प्रदान कार्यक्रमहरू
• बहुपक्षीय पर्यटन सम्झौताहरू
पर्यावरणीय तथा जलवायु कूटनीति
• हरित लगानी तथा दिगो विकास साझेदारी
• कार्बन क्रेडिट तथा हरित प्रविधिमा सहकार्य
• जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौताहरू
वित्तीय तथा बैंकिङ कूटनीति
• अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय प्रणालीमा सहकार्य (डिजिटल भुक्तानी प्रणाली)
• डिजिटल मुद्रासम्बन्धी नियमहरूमा समन्वय
• अन्तर्राष्ट्रिय बैंकिङ रेमिट्यान्स प्रणालीमा सुधार
नेपालको लागि आधुनिक कूटनीतिको महत्व
नेपाल एक विकासशील राष्ट्र हो, जसको समृद्धि र आर्थिक स्थायित्वका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरू अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। आर्थिक कूटनीति कुनै पनि राष्ट्रको परराष्ट्र नीति अन्तर्गतको प्रमुख क्षेत्र हो, जसले विदेशी लगानी, व्यापार, पर्यटन प्रवर्द्धन तथा अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारीहरूलाई प्रभावकारी रूपमा अघि बढाउने कार्य गर्छ। नेपालजस्तो भू-आकृतिक रूपमा जटिल तथा सीमित स्रोतसाधन भएको देशका लागि आर्थिक कूटनीति अझ महत्वपूर्ण हुन्छ।
नेपालले विगत केही दशकयता आर्थिक कूटनीति मार्फत आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार, लगानी, प्रविधि हस्तान्तरण र विकास साझेदारीलाई विस्तार गर्ने प्रयास गरेको छ। नेपाल मुख्यतः कृषिमा आधारित अर्थतन्त्रबाट सेवा र औद्योगिकीकरणतर्फ अघि बढ्दैछ। यस्ता परिवर्तनहरूलाई संस्थागत रूपमा अघि बढाउन आर्थिक कूटनीति आवश्यक हुन्छ।
नेपालले आफ्नो आर्थिक विकासलाई तीव्र गतिमा अघि बढाउनका लागि प्रभावकारी आर्थिक कूटनीति आवश्यक छ। नेपाल भौगोलिक रूपमा भारत र चीनजस्ता दुई ठूला अर्थतन्त्रको बीचमा रहेको छ, जसले व्यापार, लगानी, र पर्यटनको व्यापक सम्भावना सिर्जना गरेको छ। आर्थिक कूटनीति भनेको राष्ट्रको आर्थिक समृद्धि बढाउन विदेशी सरकार, अन्तर्राष्ट्रिय संस्था, बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू, र प्रवासी नेपालीहरूसँगको सम्बन्ध विस्तार गर्ने माध्यम हो। नेपालको आर्थिक विकासलाई दीगो र सबल बनाउने प्रमुख रणनीति आर्थिक कूटनीति हुनसक्छ।
नेपालको विकासमा आर्थिक कूटनीतिको भूमिका
वैदेशिक लगानी प्रवर्द्धन
o नेपालले विभिन्न मुलुकहरूसँग लगानी सम्मेलनहरू आयोजना गर्दै आएको छ।
o एफडीआईको माध्यमबाट नेपालमा औद्योगिक पूर्वाधार विकास गर्न सकिन्छ।
o सन् २०१९ को लगानी सम्मेलनमा नेपालले ऊर्जा, पर्यटन, सूचना प्रविधि, कृषि, र पूर्वाधार क्षेत्रमा लगानी आह्वान गरेको थियो।
वैदेशिक व्यापार प्रवर्द्धन
o नेपालले भारत, चीन, अमेरिका, युरोपेली संघ लगायतका मुलुकहरूसँग व्यापारिक सम्बन्ध विस्तार गर्दै आएको छ।
o ‘नेपाल व्यापार एकीकृत रणनितिलाई प्रभावकारी रूपमा लागू गरी निर्यातमुखी उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
रोजगारीका अवसर र वैदेशिक रोजगार प्रवर्द्धन
o नेपालबाट श्रम आप्रवासन ठूलो संख्यामा भइरहेको छ।
o आर्थिक कूटनीतिले प्रवासी नेपालीहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्दै उनीहरूको सीपको उपयोग गर्न सहयोग गर्न सक्छ।
o रेमिट्यान्स नेपालको अर्थतन्त्रको महत्त्वपूर्ण हिस्सा भएकाले यसलाई सुरक्षित र दीर्घकालीन रूपमा प्रवर्द्धन गर्न कूटनीतिक पहल आवश्यक छ।
पर्यटन प्रवर्द्धन
o नेपाल पर्यटनका लागि महत्वपूर्ण गन्तव्य भए पनि प्रवर्द्धनात्मक आर्थिक कूटनीतिको अभाव देखिन्छ।
o नेपाल भ्रमण वर्ष जस्ता अभियानहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रवर्द्धन गरी पर्यटन क्षेत्रको विकास गर्न सकिन्छ।
अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी र विकास सहयोग
o नेपालले विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष , एशियाली विकास बैंक जस्ता संस्थाहरूसँग सहकार्य गर्दै आएको छ।
o ‘बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ’ जस्ता बहुपक्षीय सहकार्यहरू आर्थिक कूटनीतिको परिणामस्वरूप सम्भव भएका छन्।
नेपालले विगतका दशकहरुवाट आफ्नो कूटनीतिक सम्बन्धहरूलाई आर्थिक लाभतर्फ मोड्ने प्रयास गरेको छ। विशेष गरी प्रजातान्त्रिक शासन प्रणालीको पुनर्स्थापना पछि नेपालले व्यापार विविधीकरण, विदेशी लगानी प्रवर्द्धन, र क्षेत्रीय तथा बहुपक्षीय साझेदारीलाई प्राथमिकता दिन थालेको छ।
नेपाल र दक्षिण एशियाली आर्थिक कूटनीति
नेपाल दक्षिण एशियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठन को संस्थापक सदस्य हो। दक्षिण एशियाली स्वतन्त्र व्यापार क्षेत्र कार्यान्वयनवाट नेपालले धेरै फाइदा लिन आवश्यक रणनीति बनाउनु आवश्यक छ । नेपालले भारत र चीनसँग व्यापार विविधीकरण गर्दै अन्य दक्षिण एसियाली राष्ट्रहरू, विशेष गरी बङ्गलादेश, श्रीलंका, र पाकिस्तानसँग व्यापार तथा लगानी अवसरहरू खोज्नुपर्छ।
नेपाल-भारत आर्थिक सम्बन्ध
• भारत नेपालको प्रमुख व्यापारिक साझेदार हो। नेपालका ६०% भन्दा बढी निर्यात भारतमै निर्भर छ।
• भारतसँगको खुला सीमाना, साँस्कृतिक एवं ऐतिहासिक सम्बन्धलाई आर्थिक कूटनीतिको माध्यमबाट थप सुदृढ गर्न सकिन्छ।
• व्यापार घाटा न्यूनीकरण गर्न नेपालले ऊर्जा, कृषि, सूचना प्रविधि, र पर्यटन मा लगानी भित्र्याउन सक्छ।
नेपाल-चीन आर्थिक सम्बन्ध
• चीन नेपालको दोस्रो ठूलो व्यापारिक साझेदार हो। बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) मार्फत पूर्वाधार निर्माणमा चीनले लगानी गर्दै आएको छ।
• चीनसँगको व्यापार सन्तुलन सुधार्न नेपाली उत्पादनहरू (हस्तकला, चिया, जडिबुटी, कृषि उत्पादन) निर्यात प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
• केरुङ-काठमाडौं रेल परियोजना, त्रिभुवन विमानस्थल विस्तार, तथा अरू पूर्वाधार विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी
वैदेशिक लगानीको स्वरूप सामान्यतया तीन प्रकारको हुन्छ वैदेशिक प्रत्यक्ष लगानी, पोर्टफोलियो लगानी र प्रविधि हस्तान्तरण । विदेशी लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण ऐनले विदेशी लगानीकर्ताले उद्योग वा कम्पनीमा गरेको निम्न प्रकारका लगानीलाई विदेशी लगानी भनेर परिभाषित गरेको छ: विदेशी मुद्रामा गरिने लगानी, सेयरमा गरेको लगानीबाट प्राप्त भएको लाभांशको पुनर्लगानी, पुँजी लगानी कोषमा गरेको लगानी, लिज लगानी, धितोपत्रको दोस्रो बजारमार्फत सूचीकृत धितोपत्रमा गरेको लगानी र नेपालमा उद्योग स्थापना र विस्तार गरी कायम भएको लगानी ।नेपालले लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना गर्दै जलविद्युत्, पर्यटन, सूचना प्रविधि, र कृषि क्षेत्रमा विदेशी लगानी भित्र्याउने नीति लिएको छ। विदेशी लगानीकर्ताले कुनै मुलुकमा लगानी गर्नु कतिको सुरक्षित छ भनेर मूल्याङ्कन गर्न त्यो मुलुकको कन्ट्री रेटिङलाई हेर्ने गर्छन् । हालै मात्र नेपालले आफ्नो सार्वभौम साख मूल्याङ्कन (सोभरेन क्रेडिट रेटिङ) सम्पन्न गरेको छ । पहिलो पटक गराएको क्रेडिट रेटिङमा नेपालले ‘डबल बी माइनस’ (बिबी) स्कोर प्राप्त गरेको छ । यसबाट नेपाल रेटिङ मुलुक बन्नुका साथै नेपालको अर्थतन्त्रको संरचना, सार्वजनिक वित्तीय व्यवस्थापन र समष्टिगत आर्थिक तथा वित्तीय अवस्था सुदृढ रहेको र लगानीमैत्री वातावरण रहेको सन्देश दिएको छ । यसका साथै सरकारले विदेशी लगानी आकर्षित गर्न लगानी सम्मेलन गर्नुका साथै वैदेशिक लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण ऐन, सार्वजनिक निजी साझेदारी र लगानी ऐन तथा विशेष आर्थिक क्षेत्र ऐनमा सुधार गरेको छ ।

आर्थिक कूटनीति मार्फत नेपालको विकासको सम्भावना
अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार प्रवर्द्धन
• नेपालले युरोपेली संघ, अमेरिका, जापान, दक्षिण कोरिया, अष्ट्रेलिया जस्ता मुलुकहरूसँग व्यापार विस्तार गर्न सक्ने सम्भावना छ।
• नेपालका उत्पादनहरू (हस्तकला, जडिबुटी, कृषि उत्पादन, पर्यटन सेवा) लाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउन आवश्यक छ।
पर्यटन उद्योग विस्तार
• नेपालका प्राकृतिक सम्पदा (हिमाल, ताल-तलैया, राष्ट्रिय निकुञ्ज), साँस्कृतिक सम्पदा (लुम्बिनी, पशुपतिनाथ, जनकपुर), र साहसिक पर्यटनलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।
• नेपाल भ्रमण वर्ष जस्ता अभियानलाई पुनः प्रवर्द्धन गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटक भित्र्याउने कूटनीतिक प्रयास हुनुपर्छ।
वैदेशिक रोजगारलाई व्यवस्थित बनाउने
• हाल ४० लाखभन्दा बढी नेपालीहरू विदेशमा कार्यरत छन्। आर्थिक कूटनीतिका माध्यमबाट उनीहरूको सुरक्षा, कानुनी अधिकार, तथा सीपको सदुपयोग गर्न सकिन्छ।
• श्रमिकहरूको सीप वृद्धि गरी उच्चस्तरीय रोजगारी (सूचना प्रविधि, स्वास्थ्य, व्यवस्थापन) को अवसर सिर्जना गर्नुपर्छ।
जलविद्युत् तथा ऊर्जा व्यापार
• नेपाल जलविद्युत्को क्षेत्रमा ठूलो सम्भावना भएको देश हो।
• भारत, बङ्गलादेश, र चीनलाई नेपालले ऊर्जा निर्यात गर्न सक्छ।
• भारतसँग भएको पावर ट्रेड एग्रिमेन्ट अनुसार नेपालले १०,००० मेगावाटसम्म विद्युत् निर्यात गर्ने अवसर छ।
नेपालको आर्थिक कूटनीतिलाई प्रभावकारी बनाउन आवश्यक उपायहरू
नीतिगत सुधार
• व्यापार तथा लगानीमैत्री नीति आवश्यक छ।
• विदेशी लगानीका लागि सहज कानुनी प्रक्रिया वनाउनु पर्ने।
• भन्सार प्रणाली सुधार ।
• एकद्वार सेवा प्रवर्द्धन।
कूटनीतिक सक्रियता
• नेपालका कूटनीतिक नियोगलाई आर्थिक कूटनीतिमा केन्द्रित गर्नुपर्छ।
• विदेशी लगानीकर्ताहरूसँग निरन्तर संवाद र सम्पर्क सञ्जाल विस्तार गर्नुपर्छ।
प्रविधिको प्रवर्द्धन
• सूचना प्रविधि क्षेत्रमा नेपालले ठूलो फड्को मार्न सक्छ।
• डिजिटल अर्थतन्त्रलाई प्रवर्द्धन गर्दै ई-कमर्स, स्टार्टअप, तथा फिनटेक सेक्टरलाई अघि बढाउनुपर्छ।
क्षेत्रीय तथा बहुपक्षीय साझेदारी
• नेपालले BIMSTEC, SAARC, BBIN, SCO जस्ता क्षेत्रीय संगठनहरूमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ।
• बहुपक्षीय सहयोगबाट पूर्वाधार तथा आर्थिक सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।

नेपालको आर्थिक विकासलाई दीगो र समृद्ध बनाउने प्रमुख साधन आर्थिक कूटनीति हो। लगानीमैत्री वातावरण निर्माण गर्दै, अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार विस्तार गर्दै, प्रवासी नेपालीहरूसँगको सम्बन्ध सुदृढ गर्दै, तथा जलविद्युत्, पर्यटन, सूचना प्रविधि जस्ता क्षेत्रमा लगानी भित्र्याउँदै नेपालले समृद्धिको बाटो तय गर्न सक्छ। आर्थिक कूटनीतिको प्रभावकारी कार्यान्वयन भएमा नेपाल दक्षिण एसियाली व्यापार तथा लगानी केन्द्र बन्नेछ।
नेपालले परम्परागत कूटनीतिको साथसाथै आर्थिक कूटनीतिलाई प्राथमिकतामा राखेमा विदेशी लगानी भित्र्याउन, व्यापार सुधार गर्न, रोजगारी सिर्जना गर्न, र समग्र आर्थिक वृद्धिलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ।
विकासोन्मुख राष्ट्रको स्तरोन्नतिका सन्दर्भमा नेपालले लिएको “स्मूथ ट्रान्जिसन स्ट्राटेजी”
नेपालले सन् २०२६ भित्रमा संयुक्त राष्ट्रसंघको विकासोन्मुख राष्ट्र (LDC – Least Developed Country) बाट स्तरोन्नति गरी मध्यम आय भएको राष्ट्र (Developing/Emerging Economy) बन्ने लक्ष्य राखेको छ। यस प्रक्रियालाई व्यवस्थित गर्न नेपाल सरकारले “स्मूथ ट्रान्जिसन स्ट्राटेजी (Smooth Transition Strategy – STS)” अपनाएको छ।स्मूथ ट्रान्जिसन रणनीति अन्तर्गत नेपालले दीर्घकालीन आर्थिक स्थिरता, अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग, तथा संस्थागत सुधारलाई प्राथमिकता दिएको छ।
नेपालको स्मूथ ट्रान्जिसन स्ट्राटेजीका प्रमुख क्षेत्रहरू
आर्थिक स्थिरता तथा व्यापार रणनीति
• आयातमा निर्भर अर्थतन्त्रलाई निर्यातमुखी अर्थतन्त्रमा रूपान्तरण
• अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा सहुलियतपूर्ण पहुँच (Duty-Free, Quota-Free Access) को निरन्तरता
• नयाँ व्यापारिक साझेदारी तथा क्षेत्रीय आर्थिक सहकार्य (SAARC, BIMSTEC, WTO) को सुदृढीकरण
• स्थानीय उद्योग र उद्यमशीलता प्रवर्द्धन गरेर उत्पादनशीलता वृद्धि
विदेशी सहायता तथा लगानी प्रवर्द्धन
• विदेशी अनुदानमा निर्भरता घटाउँदै वैदेशिक प्रत्यक्ष लगानी (FDI) वृद्धि गर्ने नीति
• बहुपक्षीय साझेदार सँग नयाँ विकास सहयोग मोडेल
• Public-Private Partnership (PPP) मार्फत पूर्वाधार र व्यवसायमा लगानी आकर्षण
• गैरआवासीय समुदायलाई लगानीमा सहभागी गराउने रणनीति

श्रम, रोजगारी, तथा मानव पूँजी विकास
• वैदेशिक रोजगारलाई व्यवस्थित गर्दै दीर्घकालीन रोजगारी सिर्जना
• प्रविधि र व्यावसायिक सीप अभिवृद्धि गर्न शिक्षा सुधार
• स्थानीय रोजगारी वृद्धि गर्न लघु, साना तथा मध्यम उद्यम प्रवर्द्धन गर्ने नीति
• युवा उद्यमशीलता तथा स्टार्टअपहरूलाई आर्थिक तथा नीति सहजीकरण
पूर्वाधार विकास तथा ऊर्जा क्षेत्र विस्तार
• जलविद्युत तथा नवीकरणीय ऊर्जा परियोजनामा लगानी वृद्धि
• सडक, रेल, विमानस्थल तथा डिजिटल पूर्वाधारमा व्यापक लगानी
• निजी क्षेत्रको सहभागिता वृद्धि गर्दै पूर्वाधार विकासलाई तीव्रता दिने नीति
• छिमेकी देशहरूसँग ऊर्जा व्यापार लाई विस्तार गर्ने योजना

वित्तीय तथा कर नीति सुधार
• कर प्रणाली सुधार गरी लगानीमैत्री वातावरण बनाउने
• बैंकिंग र विद्युतीय भुक्तानी प्रणालीको आधुनिकीकरण
• सहुलियतपूर्ण कर्जाको पहुँच विस्तार गर्दै उद्यमशीलता प्रवर्द्धन
• स्वदेशी तथा विदेशी लगानीकर्तालाई कर तथा अन्य प्रोत्साहन दिने रणनीति
जलवायु परिवर्तन तथा हरित विकास
• नवीकरणीय ऊर्जा तथा हरित प्रविधिमा लगानी अभिवृद्धि
• अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु कोष बाट सहायता लिने नीति
• पर्यावरणीय दृष्टिले संवेदनशील परियोजनाहरूलाई प्राथमिकता
• जलस्रोत र जैव विविधता संरक्षणमा दीर्घकालीन रणनीति
क्षेत्रीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीति
नेनेपालको व्यापारिक पहुँच विस्तार गर्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँग सम्झौता
• WTO, SAARC, BIMSTEC, ADB, IMF लगायत संस्थाहरूसँग सम्बन्ध सुदृढ पार्ने
• गैरआवासीय नेपालीहरूलाई नेपालमा लगानी गर्न उत्प्रेरित गर्ने
• भारत-चीनसँग रणनीतिक साझेदारी मजबुत बनाउँदै भौतिक तथा व्यापारिक संयोजन सुधार
सामाजिक संरचना सुधार तथा समावेशी विकास
• सीमान्तकृत समुदायलाई मुख्य आर्थिक गतिविधिमा समावेश गर्ने नीति
• स्वास्थ्य, शिक्षा तथा सामाजिक सुरक्षामा सरकारको लगानी वृद्धि
• समाजमा आर्थिक असमानता न्यून गर्दै समग्र मानव विकास सूचक सुधार गर्ने नीति
नेपालले अपनाएको स्मूथ ट्रान्जिसन रणनीति विकासोन्मुख राष्ट्रबाट मध्यम आय भएको देशमा रूपान्तरणका लागि महत्वपूर्ण मार्गचित्र हो। यस रणनीतिले आर्थिक, वित्तीय, पूर्वाधार, श्रम, जलवायु, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई सन्तुलित रूपमा समेट्दै दिगो विकासतर्फ अग्रसर गराउने लक्ष्य राखेको छ। सफल कार्यान्वयनका लागि सरकार, निजी क्षेत्र, अन्तर्राष्ट्रिय साझेदार, तथा आम नागरिकको सक्रिय सहभागिता अनिवार्य रहनेछ। नेपालको दीर्घकालीन आर्थिक समृद्धि र दिगो विकासका लागि प्रभावकारी रणनीतिक योजना नै यसको स्तरोन्नतिको मुख्य आधार हुनेछ।
नेपालको विकासोन्मुख राष्ट्रको स्तरोनन्तिको सन्दर्भमा कूटनीति
नेपाल विकासोन्मुख राष्ट्र बाट विकसित राष्ट्रको चरणमा प्रवेश गर्ने लक्ष्यका साथ अघि बढिरहेको छ। यस यात्रामा कूटनीतिक सम्बन्धहरूको प्रभावकारी उपयोग अनिवार्य छ। नेपालले आर्थिक वृद्धिलाई प्रवर्द्धन गर्न, अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन प्राप्त गर्न, तथा दिगो विकास सुनिश्चित गर्न विभिन्न कूटनीतिक क्षेत्रहरूलाई सशक्त बनाउन आवश्यक छ।
आर्थिक कूटनीति
नेपालको आर्थिक उन्नतिका लागि अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार, लगानी प्रवर्द्धन, तथा आर्थिक सहायता अपरिहार्य छन्। यसका प्रमुख रणनीतिहरू:
• विदेशी लगानी आकर्षण: पूर्वाधार, उर्जा, कृषि, तथा पर्यटन क्षेत्रमा प्रत्यक्ष विदेशी लगानी भित्र्याउने पहल
• व्यापार सम्बन्ध विस्तार: निर्यात प्रवर्द्धनका लागि सहुलियतपूर्ण व्यापार सम्झौताहरू (GSP, FTA)
• वित्तीय संस्थाहरूसँग सहकार्य: विश्व बैंक, अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष, तथा एशियाली विकास बैंक (ADB) सँग वित्तीय सहकार्य
पूर्वाधार कूटनीति
• द्विपक्षीय तथा बहुपक्षीय साझेदारी: चीनको बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) तथा भारतको कनक्टिभिटी परियोजनासँग सहकार्य
• साझेदारी मोडेलहरू: सार्वजनिक-निजी साझेदारी (PPP) तथा विदेशी अनुदान-ऋण संयोजन
• पर्यावरणमैत्री पूर्वाधार: जलविद्युत, नवीकरणीय ऊर्जा, तथा स्मार्ट सिटी परियोजनाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय लगानी
पर्यटन तथा सांस्कृतिक कूटनीति
• नेपाललाई पर्यटनको “अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन गन्तव्य” बनाउने रणनीति
• धार्मिक तथा साहसिक पर्यटन प्रवर्द्धन: बुद्धिस्ट सर्किट (लुम्बिनी), हिमाली पर्यटन, र साहसिक खेलकुद पर्यटन
• संस्कृति आदान-प्रदान: कला, संगीत, तथा नेपाली परम्परालाई अन्तर्राष्ट्रियकरण
श्रम कूटनीति
• नेपालको ठूलो जनसंख्या श्रम आप्रवासनमा निर्भर छ, जसले रेमिट्यान्समा ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ। यसलाई व्यवस्थित गर्न कामदारहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्ने सम्झौताहरू गर्ने ।
• दक्ष श्रम आपूर्ति प्रणाली: प्रविधि तथा व्यावसायिक प्रशिक्षणमार्फत उच्च दक्ष श्रमिक उत्पादन गर्ने।
• रेमिट्यान्स व्यवस्थापन: विदेशी मुद्रा सञ्चिति सन्तुलन गर्न बैंकिङ प्रणालीलाई सुधार गर्ने।
जलवायु तथा वातावरणीय कूटनीति
• हरित लगानी प्रवर्द्धन
• अन्तर्राष्ट्रिय वातावरणीय कोषबाट वित्तीय तथा प्राविधिक सहायता
• जलविद्युत तथा कार्बन क्रेडिट बजार विस्तार
भू-राजनीतिक कूटनीति
• नेपाल भारत र चीनजस्ता दुई ठूला अर्थतन्त्रहरू बीच अवस्थित भएकाले भू-राजनीतिक सन्तुलन आवश्यक छ यसका लागि भारत-चीन सम्बन्धमा सन्तुलन राख्ने परराष्ट्र नीति अवलम्बन गर्ने ।
• गैर-संलग्न परराष्ट्र नीति को प्रभावकारी कार्यान्वयन
• दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन को पुनरुत्थान तथा क्षेत्रीय व्यापार प्रवर्द्धन
प्रविधि तथा नवप्रवर्तन कूटनीति
• आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स तथा साइबर सेक्युरिटीमा सहकार्य
• अन्तर्राष्ट्रिय विश्वविद्यालय तथा अनुसन्धान संस्थाहरूसँग प्रविधि हस्तान्तरण सम्झौता
• ई-गभर्नेन्स र डिजिटल कारोबारलाई प्रवर्द्धन गर्ने डिजिटल कूटनीतिको अवलम्बन
बहुपक्षीय तथा मानवीय कूटनीति
• संयुक्त राष्ट्रसंघ, विश्व बैंक, विश्व व्यापार संगठन, तथा अन्य संस्थाहरूसँग सहकार्य
• विपद् व्यवस्थापन, भूकम्प तथा बाढी राहत सहयोगका लागि मानवीय सहायता कूटनीति
• गैरआवासीय नेपाली मार्फत लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण
नेपालको विकासोन्मुख राष्ट्रको स्तरोनन्तिका लागि प्रभावकारी कूटनीति अपरिहार्य छ। आर्थिक, व्यापारिक, भौतिक पूर्वाधार, श्रम, तथा वातावरणीय कूटनीतिलाई सुदृढ पार्दै नेपालले दीर्घकालीन विकास सुनिश्चित गर्न सक्छ। भू-राजनीतिक सन्तुलन, नवप्रवर्तनशील प्रविधि साझेदारी, तथा बहुपक्षीय सहकार्यमार्फत नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा आफ्नो भूमिका प्रभावकारी बनाउन सक्छ।

(डा.  रेग्मी प्रशासनविद तथा वरिष्ठ गीतकार हुन्)