आजको शताब्दी विज्ञान–प्रविधिको चमत्कारी उन्नतिको युग हो, जहाँ कृत्रिम बुद्धिमत्ताले मानव क्षमताभन्दा तीव्र निर्णय, विश्लेषण र कार्य सम्पादन गर्न थालेको छ। यद्यपि, प्रविधिले अनन्त सम्भावनाको ढोका खोलिदिए पनि, मानवीय मूल्य—जसले चेतनालाई संवेदना, विवेक र आत्मशुद्धिको मार्गमा डोर्याउँछ—लाई प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन। प्रविधि यन्त्र हो; तर मूल्य आत्मा हो। आत्माविहीन प्रगति मृत–सभ्यताको अग्रदूत हुनसक्छ।
बिज्ञापन
कृत्रिम बुद्धिमत्ताले यान्त्रिक दक्षता त दिन्छ, तर करुणा, नैतिक विवेक, क्षमा र सहिष्णुता जस्ता मानवीय गुणहरूको गहिराइमा प्रवेश गर्न सक्दैन। जब यन्त्रको निर्णय नै अन्तिम ठानिन्छ, तब भावनाको स्थान शुष्क एल्गोरिद्म लिन्छ, जसले जीवनका सूक्ष्म आत्मिक आयामहरूलाई विलुप्त बनाउँछ। यही प्रवृत्तिले समाजमा वैचारिक शून्यता फैलाउँछ—जहाँ जीवन उद्देश्यविहीन, सम्बन्ध निरस र मूल्यहरू तुच्छ ठानिन्छन्।
बिज्ञापन
शून्यवादले व्यक्तिलाई आत्म–केन्द्रित, स्वार्थी र विवेकशून्य बनाउँछ। यही मानसिक उथलपुथलबाट जन्मिन्छ—भ्रष्टाचार, हिंसा र अन्याय। जब शासकीय निर्णयहरूमा पारदर्शिता लोप हुन्छ र नीति निर्माणमा विवेक होइन, स्वार्थ हावी हुन्छ, तब शासन जनता विरुद्धको औजार बन्छ। न्याय प्रणालीमा नैतिक पतन हुँदा ‘न्याय’ विशेषाधिकारको वस्तु बन्छ, जसले समाजलाई दुई ध्रुवमा विभाजित गर्छ—एक सधैं जित्ने र अर्को सधैं पीडित हुने।
प्रविधि विकाससँगै मानव मूल्यहरूको संरक्षण वैचारिक मुद्दा मात्र नभई अस्तित्वको रक्षाका लागि अनिवार्य शर्त हो। यदि हामीले चेतना विहीन यन्त्रलाई नै धर्म बनायौं भने मानवता मूल्यहीन र विनाशप्रति अग्रसर हुनेछ। भ्रष्टाचारले मात्र आर्थिक र राजनीतिक क्षेत्रमा होइन, सामाजिक सम्बन्ध र नैतिक संस्कारमा समेत गम्भीर असर पार्छ। यस्तो वातावरणमा सत्य, इमान्दारी, करुणा र सहिष्णुता अभावले समाजमा बर्बरता र सामाजिक दूरी बढ्छ।
बिज्ञापन
मानव मूल्यहरूको पुनरावलोकन भनेको पुराना सिद्धान्तको स्मरण मात्र होइन, वर्तमान परिवेशमा ती मूल्यलाई प्रभावकारी रूपमा स्थापित गर्ने जटिल प्रक्रिया हो। यसको लागि शिक्षा प्रणाली, धार्मिक र सामाजिक संस्थाले नैतिक चेतना प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ताकि व्यक्तिगत मात्र होइन, समुदाय र राष्ट्र स्तरमै नैतिक पुनर्निर्माण सम्भव होस्।
आधुनिक युगलाई प्रायः विज्ञान, प्रविधि र भौतिक प्रगतिका दृष्टिले एक अद्वितीय चरण मानिन्छ। तर यस्तै प्रगतिले मानवीय मूल्य र नैतिक चेतनामा गहिरो प्रश्न खडा गरेको छ। जहाँ मापन गर्ने आधार प्राविधिक उपलब्धि र उपभोग क्षमता मात्र हुन्छ, त्यहाँ मानवीय संवेदना, करुणा र सत्यनिष्ठा बिस्तारै आडमा पर्छन्। यही अवस्था आजको युगमा नैतिक अवसानको प्रमुख कारण बनेको छ।
मानव इतिहासमा नैतिकता समाजलाई बाँध्ने प्रमुख सूत्रको रूपमा आएको छ। धर्म, दर्शन र संस्कृति सबैले नैतिक मूल्यलाई समाजको मेरुदण्ड मानेका छन्। तर आधुनिक चेतना जसको मूल आधार भोगवादी दृष्टिकोणमा केन्द्रित छ, उसले नैतिक मूल्यलाई गौण ठानेको छ। ‘के पाइन्छ?’ भन्ने प्रश्नले ‘के सही हो?’ भन्दा ठूलो स्थान लिन थालेपछि मानवताको सार तुहिन थाल्छ। यसैकारण, आज ठूला अपराध, पर्यावरणीय विनाश, सामाजिक असमानता र राजनीतिक भ्रष्टाचारजस्ता समस्या व्यापक छन्।
नैतिक अवसानको अर्को पाटो व्यक्तिवादसँग पनि जोडिएको छ। आधुनिक चेतनाले व्यक्तिलाई स्वतन्त्र र स्वतःनिर्णायक बनाएको भए पनि यसले सामाजिक जिम्मेवारीलाई पृष्ठभूमिमा धकेलेको छ। परिणामस्वरूप, स्वार्थ, प्रतिस्पर्धा र लाभको राजनीति नै प्रमुख मूल्य बनेको छ। आधुनिक पुस्ताले प्रविधिको माध्यमबाट विश्वलाई छिट्टै नापे पनि, उसको आत्मा अझै रिक्त हुँदै गएको छ। यो रिक्तता नै मानवीय सम्बन्धमा दूरी, परिवारमा विखण्डन र समाजमा अविश्वासको कारण हो।
यद्यपि, आधुनिक चेतनाले नकारात्मक मात्र होइन, सकारात्मक सम्भावना पनि बोकेको छ। विज्ञान र प्राविधिक उन्नतिले विश्वलाई सहजरूपमा जोडेको छ, विविध विचार र ज्ञानलाई उपलब्ध गराएको छ। यदि यो चेतनालाई नैतिक मूल्यसँग संयोजन गर्न सकियो भने, समाजले नयाँ उचाइ हासिल गर्न सक्छ। यसको लागि आवश्यक छ—व्यक्ति र संस्थाले आत्मचेतना र नैतिक शिक्षा पुनः आत्मसात गर्नु, र प्रगतिलाई ‘मानव कल्याण’ सँग जोड्नु।
प्रविधिको तीव्र विकाससँगै आजको समाज गहिरो संकटमा छ। भौतिक सम्पन्नता र यान्त्रिक प्रगतिले मानव जीवनलाई सहज बनाए पनि मानवीय मूल्यहरू—सत्य, करुणा, सहिष्णुता, इमान्दारी र संवेदनशीलता—बिस्तारै हराउँदै गएका छन्। जब यी मूल्यहरू क्षीण हुन्छन्, समाजमा असमानता, अन्याय र विकृति फस्टाउँछन्।
वैज्ञानिक आविष्कार, प्रविधि र विश्वव्यापीकरणले जीवनशैलीमा ठूलो सुधार ल्याएको छ। तर भौतिकवाद र उपभोगवादी सोचले मानवीय सम्बन्धमा आत्मीयता र सहकार्य कमजोर बनाएको छ। प्रतिस्पर्धा र व्यक्तिगत स्वार्थलाई मात्र महत्व दिँदा मानिसहरू आपसी ममता र सहिष्णुताबाट टाढा हुँदै गएका छन्।
सामाजिक सञ्चार माध्यम र प्रविधिको अति प्रयोगले पनि संवेदनशीलता र सहानुभूतिलाई घटाएको छ। यद्यपि यी माध्यमहरूले संसारलाई नजिक ल्याए, तर वास्तविक सम्बन्धलाई कृत्रिम बनाइदिएको छ। यसको परिणामस्वरूप समाजमा एकान्तता, मानसिक तनाव र आपसी दूरी बढ्दै गएको छ।यसरी आधुनिक चेतनाको उज्यालो प्राविधिक उपलब्धिसँगै गहिरो नैतिक अँध्यारो पनि जन्मिएको छ, जसलाई सम्बोधन नगरी मानव सभ्यताको भविष्य सुरक्षित हुन सक्दैन।
मानव मूल्यहरूको पतनले आर्थिक असमानता होइन, सामाजिक संरचना र सांस्कृतिक सौहार्दमा गम्भीर दरार उत्पन्न गर्छ। आर्थिक दृष्टिले शक्तिशाली वर्गले आफ्नो लाभको लागि प्रणालीलाई नै वशमा पार्ने गर्दा गरिब र वञ्चित वर्ग बहिष्करणको चरम पीडामा पिल्सिन्छ। सामाजिक समरसता खण्डित हुन्छ, जसले जातीय, वर्गीय र क्षेत्रीय विभाजनलाई तीव्र बनाउँछ। यस्तो अवस्था दिगो विकासको पथमा गम्भीर अवरोध हो, जहाँ असहिष्णुता र द्वन्द्वले समाजलाई चिर्न थाल्छ।
त्यस्तै, जब व्यक्तिको अन्तःकरणबाट संवेदना, सहानुभूति र आत्म–नियन्त्रण हराउँछ, तब ऊ लोभ, ईर्ष्या, मोह र आक्रोशको बन्धनमा बाँधिन्छ। मानसिक अस्थिरता बढ्दै जान्छ, जसले व्यक्ति मात्र होइन, समाज र राष्ट्रको सामूहिक चेतनालाई नै गम्भीर चोट पुर्याउँछ। सम्बन्धहरूमा कटुता, अविश्वास र टुटफुट फैलिन्छ। अन्ततः, यस्तै आन्तरिक खलबलीले अपराध, आत्महत्या, सामाजिक असुरक्षा र अनास्थाको श्रृंखला विस्तार गर्छ।
यति मात्र होइन, यस्तो नैतिक पतनले न्याय प्रणाली र शासन संयन्त्रमा समेत दीर्घकालीन क्षति पुर्याउँछ। भ्रष्टाचारको मूल जरो यहीं छ—मूल्यविहीन मानस। जब व्यक्तिले जिम्मेवारीलाई सेवा होइन, स्वार्थको माध्यम ठान्न थाल्छ, तब राज्ययन्त्र निष्प्रभ, अन्यायी र अनुत्तरदायी बन्छ। यसले जनतामा निराशा र आक्रोशको विस्फोट निम्त्याउँछ, जुन लोकतन्त्रको आधारभूत सिद्धान्तहरूमा नै कुठाराघात हो।
प्रविधि र नैतिकता सहयात्री बने मात्र सशक्त र समरस समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ। मूल्यविहीन प्रविधि शरीरविहीन आत्मा जस्तै हो—उपलब्धि भए पनि उद्देश्यविहीन। सभ्यताको मेरुदण्ड करुणा, सहिष्णुता, निष्ठा, परोपकार र न्यायजस्ता मानवीय मूल्यहरू हुन्। यी बिना विकासको संरचना भित्री रूपमा खोक्रो हुन्छ।
इतिहास साक्षी छ—रोमको पतन सैन्य शक्ति नभई नैतिक पतनले भयो। नेपालमा पनि जब शासनभन्दा सेवा प्रधान भयो, समाजमा आध्यात्मिक र बौद्धिक उत्थान देखा पर्यो। यही सन्देश आजको यान्त्रिक युगमा अझ सान्दर्भिक बनेको छ।
प्रविधि, शक्ति र सम्पत्तिको दौडले मानिसलाई आत्मकेन्द्रित र कृत्रिम बनाएको छ। तर शिक्षा, राजनीति, प्रशासन वा व्यवसाय—जुनसुकै क्षेत्रमा मानवीय मूल्यहरू अनुपस्थित भए विकास निरर्थक हुन्छ। यी मूल्यहरू धर्म, जात वा राष्ट्रमा सीमित नभई सार्वभौमिक चेतनाका आधार हुन्।त्यसैले, प्रविधिलाई साधन र मूल्यलाई लक्ष्य बनाउन सके मात्र सभ्यता टिक्छ र मानवता उज्यालो भविष्यतर्फ अघि बढ्छ।
मानव मूल्यहरूको अभ्यासले समाजलाई पनि स्थायित्व, समरसता र न्यायको आधार दिन्छ। जब कुनै राष्ट्रमा नीति, धर्म र विवेकको उच्च आसनमा मानवीय मूल्यहरू प्रतिष्ठित हुन्छन्, तब त्यो राष्ट्र साँचो अर्थमा समृद्ध, समुन्नत र शान्तिमय बन्छ। यसर्थ, मानव मूल्यहरूको निरन्तर सम्मान र अभ्यास आजको युगको सबैभन्दा आवश्यक चेतना हो—जसले हाम्रो भोलिको भविष्य निर्माण गर्दछ।
नैतिक अवसान र आधुनिक चेतनाको द्वन्द्व वर्तमान युगको प्रमुख चिन्ता हो। प्रविधि र विज्ञानले मात्र मानवलाई पूर्ण बनाउन सक्दैन, जबसम्म उसको आधार मानवीय मूल्यमा टेकेर उभिएको छैन। आधुनिक चेतनालाई नैतिक दृष्टिकोणसहित मार्गदर्शन गर्न सकियो भने मात्र मानवता आफ्नो वास्तविक पहिचानमा फर्कन सक्छ।
दार्शनिक रूपमा, मूल्यहरूको पतनले अस्तित्वीय संकटलाई जन्म दिन्छ। जब मानिसले आफ्नो जीवनको उद्देश्य र सारलाई हराउँछ, तब नैतिक र आध्यात्मिक दिशाहीनता बढ्छ। अस्तित्ववादका विचारकहरूले जीवनको अर्थ खोज्ने क्रममा मूल्यहरूको महत्त्वलाई जोड दिएका छन्। उनीहरूको भनाइ अनुसार, मानवीय मूल्यहरूको अभावले जीवनको अर्थहीनता र निराशालाई जन्म दिन्छ। यसले अन्ततः सामाजिक अस्थिरता, हिंसा र द्वन्द्वहरूलाई उत्प्रेरित गर्छ।
तर, यो पतन निरन्तरता पाउने विषय होइन। मानवीय मूल्यहरूको पुनर्जागरण अत्यावश्यक छ। यसका लागि शिक्षा प्रणालीले नैतिक शिक्षा र जीवन मूल्यहरूलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ। विद्यालयदेखि लिएर परिवार र समाजसम्म नैतिक चेतना अभिवृद्धि गरिनु पर्दछ। मानिसले आफूमाथि मात्र होइन, समाज र प्रकृतिप्रतिको जिम्मेवारी बुझ्नुपर्छ।
दार्शनिक र आध्यात्मिक दृष्टिले, पुनर्जागरणले चेतनाको रूपान्तरण जनाउँछ। जब हामी स्वार्थ र ईगोबाट माथि उठेर सहिष्णुता, करुणा र प्रेमलाई जीवनको आधार बनाउँछौं, तब मात्र समाजमा स्थायी सुधार सम्भव हुन्छ। पूर्वीय दर्शनहरूले पनि यही सन्देश दिन्छ—सत्य र धर्मको पालना, मितव्ययिता र अहिंसाको अभ्यासले मानव जीवनमा समृद्धि र शान्ति ल्याउँछ।
मानव मूल्यहरूको पतनले आर्थिक असमानता होइन, सामाजिक संरचना र सांस्कृतिक सौहार्दमा गम्भीर दरार उत्पन्न गर्छ। आर्थिक दृष्टिले शक्तिशाली वर्गले आफ्नो लाभको लागि प्रणालीलाई नै वशमा पार्ने गर्दा गरिब र वञ्चित वर्ग बहिष्करणको चरम पीडामा पिल्सिन्छ। सामाजिक समरसता खण्डित हुन्छ, जसले जातीय, वर्गीय र क्षेत्रीय विभाजनलाई तीव्र बनाउँछ। यस्तो अवस्था दिगो विकासको पथमा गम्भीर अवरोध हो, जहाँ असहिष्णुता र द्वन्द्वले समाजलाई चिर्न थाल्छ।त्यस्तै, जब व्यक्तिको अन्तःकरणबाट संवेदना, सहानुभूति र आत्म–नियन्त्रण हराउँछ, तब ऊ लोभ, ईर्ष्या, मोह र आक्रोशको बन्धनमा बाँधिन्छ। मानसिक अस्थिरता बढ्दै जान्छ, जसले व्यक्ति मात्र होइन, समाज र राष्ट्रको सामूहिक चेतनालाई नै गम्भीर चोट पुर्याउँछ। सम्बन्धहरूमा कटुता, अविश्वास र टुटफुट फैलिन्छ। अन्ततः, यस्तै आन्तरिक खलबलीले अपराध, आत्महत्या, सामाजिक असुरक्षा र अनास्थाको श्रृंखला विस्तार गर्छ।
यति मात्र होइन, यस्तो नैतिक पतनले न्याय प्रणाली र शासन संयन्त्रमा समेत दीर्घकालीन क्षति पुर्याउँछ। भ्रष्टाचारको मूल जरो यहीं छ—मूल्यविहीन मानस। जब व्यक्तिले जिम्मेवारीलाई सेवा होइन, स्वार्थको माध्यम ठान्न थाल्छ, तब राज्ययन्त्र निष्प्रभ, अन्यायी र अनुत्तरदायी बन्छ। यसले जनतामा निराशा र आक्रोशको विस्फोट निम्त्याउँछ, जुन लोकतन्त्रको आधारभूत सिद्धान्तहरूमा नै कुठाराघात हो।
प्रविधि र नैतिकता सहयात्री बने मात्र सशक्त र समरस समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ। मूल्यविहीन प्रविधि शरीरविहीन आत्मा जस्तै हो—उपलब्धि भए पनि उद्देश्यविहीन। सभ्यताको मेरुदण्ड करुणा, सहिष्णुता, निष्ठा, परोपकार र न्यायजस्ता मानवीय मूल्यहरू हुन्। यी बिना विकासको संरचना भित्री रूपमा खोक्रो हुन्छ।
इतिहास साक्षी छ—रोमको पतन सैन्य शक्ति नभई नैतिक पतनले भयो। नेपालमा पनि जब शासनभन्दा सेवा प्रधान भयो, समाजमा आध्यात्मिक र बौद्धिक उत्थान देखा पर्यो। यही सन्देश आजको यान्त्रिक युगमा अझ सान्दर्भिक बनेको छ।प्रविधि, शक्ति र सम्पत्तिको दौडले मानिसलाई आत्मकेन्द्रित र कृत्रिम बनाएको छ। तर शिक्षा, राजनीति, प्रशासन वा व्यवसाय—जुनसुकै क्षेत्रमा मानवीय मूल्यहरू अनुपस्थित भए विकास निरर्थक हुन्छ। यी मूल्यहरू धर्म, जात वा राष्ट्रमा सीमित नभई सार्वभौमिक चेतनाका आधार हुन्।त्यसैले, प्रविधिलाई साधन र मूल्यलाई लक्ष्य बनाउन सके मात्र सभ्यता टिक्छ र मानवता उज्यालो भविष्यतर्फ अघि बढ्छ।
मानव मूल्यहरूको अभ्यासले समाजलाई पनि स्थायित्व, समरसता र न्यायको आधार दिन्छ। जब कुनै राष्ट्रमा नीति, धर्म र विवेकको उच्च आसनमा मानवीय मूल्यहरू प्रतिष्ठित हुन्छन्, तब त्यो राष्ट्र साँचो अर्थमा समृद्ध, समुन्नत र शान्तिमय बन्छ। यसर्थ, मानव मूल्यहरूको निरन्तर सम्मान र अभ्यास आजको युगको सबैभन्दा आवश्यक चेतना हो—जसले हाम्रो भोलिको भविष्य निर्माण गर्दछ।
आजको शताब्दी विज्ञान–प्रविधिको चमत्कारी उन्नतिको युग हो, जहाँ कृत्रिम बुद्धिमत्ताले मानव क्षमताभन्दा तीव्र निर्णय, विश्लेषण र कार्य सम्पादन गर्न थालेको छ। यद्यपि, प्रविधिले अनन्त सम्भावनाको ढोका खोलिदिए पनि, मानवीय मूल्य—जसले चेतनालाई संवेदना, विवेक र आत्मशुद्धिको मार्गमा डोर्याउँछ—लाई प्रतिस्थापन गर्न सक्दैन। प्रविधि यन्त्र हो; तर मूल्य आत्मा हो। आत्माविहीन प्रगति मृत–सभ्यताको अग्रदूत हुनसक्छ।कृत्रिम बुद्धिमत्ताले यान्त्रिक दक्षता त दिन्छ, तर करुणा, नैतिक विवेक, क्षमा र सहिष्णुता जस्ता मानवीय गुणहरूको गहिराइमा प्रवेश गर्न सक्दैन। जब यन्त्रको निर्णय नै अन्तिम ठानिन्छ, तब भावनाको स्थान शुष्क एल्गोरिद्म लिन्छ, जसले जीवनका सूक्ष्म आत्मिक आयामहरूलाई विलुप्त बनाउँछ। यही प्रवृत्तिले समाजमा वैचारिक शून्यता फैलाउँछ—जहाँ जीवन उद्देश्यविहीन, सम्बन्ध निरस र मूल्यहरू तुच्छ ठानिन्छन्।
शून्यवादले व्यक्तिलाई आत्म–केन्द्रित, स्वार्थी र विवेकशून्य बनाउँछ। यही मानसिक उथलपुथलबाट जन्मिन्छ—भ्रष्टाचार, हिंसा र अन्याय। जब शासकीय निर्णयहरूमा पारदर्शिता लोप हुन्छ र नीति निर्माणमा विवेक होइन, स्वार्थ हावी हुन्छ, तब शासन जनता विरुद्धको औजार बन्छ। न्याय प्रणालीमा नैतिक पतन हुँदा ‘न्याय’ विशेषाधिकारको वस्तु बन्छ, जसले समाजलाई दुई ध्रुवमा विभाजित गर्छ—एक सधैं जित्ने र अर्को सधैं पीडित हुने।
प्रविधि विकाससँगै मानव मूल्यहरूको संरक्षण वैचारिक मुद्दा मात्र नभई अस्तित्वको रक्षाका लागि अनिवार्य शर्त हो। यदि हामीले चेतना विहीन यन्त्रलाई नै धर्म बनायौं भने मानवता मूल्यहीन र विनाशप्रति अग्रसर हुनेछ। भ्रष्टाचारले मात्र आर्थिक र राजनीतिक क्षेत्रमा होइन, सामाजिक सम्बन्ध र नैतिक संस्कारमा समेत गम्भीर असर पार्छ। यस्तो वातावरणमा सत्य, इमान्दारी, करुणा र सहिष्णुता अभावले समाजमा बर्बरता र सामाजिक दूरी बढ्छ।
मानव मूल्यहरूको पुनरावलोकन भनेको पुराना सिद्धान्तको स्मरण मात्र होइन, वर्तमान परिवेशमा ती मूल्यलाई प्रभावकारी रूपमा स्थापित गर्ने जटिल प्रक्रिया हो। यसको लागि शिक्षा प्रणाली, धार्मिक र सामाजिक संस्थाले नैतिक चेतना प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ताकि व्यक्तिगत मात्र होइन, समुदाय र राष्ट्र स्तरमै नैतिक पुनर्निर्माण सम्भव होस्।न्याय, समानता र सद्भाव कायम राख्न मानव मूल्यहरूको संरक्षण अनिवार्य छ। भ्रष्टाचार र अनैतिकतासँग लड्ने सबैभन्दा प्रभावकारी अस्त्र नै यी मूल्यहरूको सम्मान र अभ्यास हो। जबसम्म व्यक्तिको हृदयमा सत्यता, दया र न्याय बलियो हुँदैन, तबसम्म कुनै पनि प्रणाली पूर्ण रूपमा सुचारु हुन सक्दैन। त्यसैले शासन, न्याय र जनजीवनलाई सम्मानजनक बनाउन मानव मूल्यहरूको पुनरुत्थान आवश्यक छ।
मानव मूल्यहरू जीवनको आधारशिला हुन्, जसले समाजलाई नैतिकता र सामूहिक समृद्धितर्फ डोर्याउँछन्। सत्य, प्रेम, करुणा, सहिष्णुता, न्याय र इमान्दारिता जस्ता गुणहरूले मात्र सहअस्तित्व र सहकार्य सम्भव बनाउँछन्। यी मूल्यहरूको अभावले समाजलाई नैतिक पतन र द्वन्द्वमा धकेल्छ। प्रविधि र विज्ञानले अभूतपूर्व प्रगति गरे पनि जबसम्म मानव मूल्यहरू कमजोर रहन्छन्, तबसम्म समाज विनाशतर्फ अघि बढ्छ।तर यो चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न हामीले प्रविधिको मात्रै भर पर्नु हुँदैन; सामाजिक चेतना, शिक्षा र व्यक्तिगत जागरण मार्फत मूल्यहरूको पुनरुत्थान आवश्यक छ। एआई जस्ता प्रविधिहरूलाई मानवीय मूल्यसँग समायोजन गरेर मात्र दिगो विकास सम्भव छ। यसले भ्रष्टाचार र शून्यवादलाई नियन्त्रण गर्दै पारदर्शिता, जिम्मेवारी र मानवीय गरिमाको संरक्षण गर्न मद्दत पुर्याउँछ। वर्तमान युगमा मानव मूल्यहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धन नै विश्व शान्ति, समृद्धि र दिगोपनको आधार बन्न सक्छ। यसैले, हामीले प्रविधि र नैतिकताको समन्वयमार्फत मानवीय जीवनलाई सशक्त बनाउने दिशामा अग्रसर हुनुपर्ने हुन्छ।
मानव मूल्यहरूको पतनले व्यक्ति, समाज र राष्ट्रलाई संकटमा धकेलेको छ। प्रविधि र भौतिक प्रगति पर्याप्त छैनन्; सहानुभूति, करुणा र विवेकको पुनर्जागरण आवश्यक छ। शिक्षा, संस्कार र प्रविधिलाई नैतिकतासँग जोड्दा मात्र दिगो, न्यायपूर्ण र समृद्ध समाज निर्माण भई मानवता आत्मिक उचाइमा पुग्छ।
( उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय विराटनगरका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।)
