तोमनाथ उप्रेती

बिज्ञापन

वर्तमान ब्रह्माण्ड अनन्त ब्रह्माण्डहरूको एउटा सदस्यमात्र हो। वेदान्त दर्शनका अनुसार, प्रत्येक ब्रह्माण्डमा ब्रह्मकै अभिव्यक्ति हुन्छ । यसको अनन्तता, शक्ति, र स्वरूपलाई मापन गर्न मानिसका प्रयास सधैं अधुरा रहन्छन्। ब्रह्माण्डको शक्ति र पदार्थ दुवै अनन्त र अज्ञेय (अज्ञात) छन्। ब्रह्माण्डीय ऊर्जा (शक्ति) सबै जीव र वस्तुको आधार हो। यो शक्ति अनन्त, अपरिमेय, र अनवरत छ। यो सृष्टिको उत्पत्ति, स्थिति, र प्रलयको स्रोत हो। चेतनात्मक शक्तिः जसले व्यक्तिलाई ‘म ब्रह्म हुँ भन्ने बोध गराउँछ। सामूहिक शक्तिः जसले ब्रह्माण्डीय घटनाहरू (जस्तै, तारा र ग्रहहरूको गति, प्रकृतिका चक्रहरू) लाई सम्भव बनाउँछ । पदार्थ भनेको ब्रह्मको स्थूल रूप हो। ब्रह्माण्डका सबै भौतिक संरचनाहरू यही पदार्थबाट बनेका छन्। यो पनि अनन्त छ, किनभने पदार्थको स्वरूप बदलिन्छ, तर यसको ऊर्जा कहिल्यै नाश हुँदैन । ब्रह्माण्डको अनन्त स्वरूपलाई कुनै पनि उपकरण वा विज्ञानले पूर्ण रूपमा मापन गर्न असम्भव छ । यो अनन्तता ब्रह्मकै विशेषता हो।

बिज्ञापन

“अहं ब्रह्मास्मि” वाक्यांश वेदान्त दर्शनको महत्वपूर्ण विचारलाई व्यक्त गर्दछ, जसको अर्थ हो, “म ब्रह्म हुँ।” यसले आत्मा र ब्रह्मको अभेदतालाई संकेत गर्दछ, जहाँ व्यक्तिगत आत्मा (जीवात्मा) र ब्रह्म (सर्वोच्च सत्य) एउटै हुन् भन्ने विश्वास प्रकट गरिन्छ। यो महावाक्यले ब्रह्म, ब्रह्माण्ड, चेतना, शक्ति, र पदार्थका गहिरा सम्बन्धलाई उद्घाटन गर्छ। वेदान्तको दृष्टिमा, ब्रह्म संसारको मूल स्रोत हो र यसको बुझाइले ब्रह्माण्डको सम्पूर्णता र सत्यलाई प्रकट गर्दछ। अहं ब्रह्मास्मि अर्थात् मेरो शरीर तथा चेतन शक्तिभित्र ब्रह्माण्डको सबै भौतिक तत्व र उर्जा समाहित छ । त्यसैकारण म ब्रह्मको अंश हुँ ।वेदको यो महावाक्य ब्रह्म चेत तथा ब्रह्माण्डको भेदलाई बुझाउने गर्दछ ।  ब्रह्माण्डका समस्त उर्जा तत्व र पदार्थ तत्वको सन्तुलनले जिवात्माको शरीर बनेको कुरालाई संस्कृतको शास्त्रीय बाक्यमा भनिएको छ, ‘अहं ब्रह्मास्मि । ब्रह्माण्ड आफै केन्द्रीकरण र फैलावको अन्तरसंघर्षले अन्तरिक्षमा नौकाको भाँती चलायमान छ । हाम्रो ब्रह्माण्ड अनन्त ब्रह्माण्डको एक सदस्य हो । यो स्वरुप, शक्ति र पदार्थको मापनमा पनि अज्ञात र अनन्त छ । त्यसैले ब्रह्माण्डको शक्ति तथा पदार्थको अनन्ततालाई कसैले मापन गर्न सक्दैन ।

वेदान्त दर्शनले ब्रह्मलाई सर्वोच्च वास्तविकता  मान्दछ, जसलाई न त देख्न सकिन्छ, न कुनै परिभाषामा सीमित गर्न सकिन्छ । यो निराकार, अनन्त, र सर्वव्यापी शक्ति हो। वेदान्तका अनुसार, प्रत्येक जीवात्मा (आत्मा) वास्तवमा ब्रह्मको अंश होइन, तर ब्रह्म नै हो। यसैले “अहं ब्रह्मास्मि“ भन्नुको तात्पर्य यो हो कि व्यक्तिगत “म”(आत्मा) र ब्रह्मबीच कुनै भिन्नता छैन । यो ज्ञान तब प्राप्त हुन्छ जब मानिस आफ्नो व्यक्तिगत अहंकार र सीमित अस्तित्वको भावलाई त्यागेर आफ्नो सत्यस्वरूपलाई चिन्छ ।“अहं ब्रह्मास्मि“ अद्वैत दर्शनसँग गहिरो रूपमा सम्बन्धित छ । अद्वैत वेदान्तका प्रणेता आदि शंकराचार्यले यस विचारलाई थप व्याख्या गर्दै भनेका छन् कि ब्रह्म मात्र एकमात्र सत्य हो, र संसार मिथ्या (आभास) हो। जब व्यक्तिले यो अनुभव गर्छ कि उसको आत्मा ब्रह्मकै अभिन्न अंश होइन, बरु ब्रह्म नै हो, तब उसले मोक्ष (मुक्ति) प्राप्त गर्दछ ।

बिज्ञापन

“अहं ब्रह्मास्मि“ को गहिरो अर्थ आत्मा र ब्रह्मको अभेदतालाई बुझ्नु हो। मानिसले आफूलाई आफ्नो शरीर र मनसँग सम्बन्धित मान्दछ। तर वेदान्तका अनुसार, आत्मा शरीर र मनभन्दा परको सत्य हो। आत्मा ब्रह्मकै रूप हो, जुन सदा शुद्ध, अजर, अमर, र अनन्त छ ।ज्ञानको माध्यमबाट आत्मसाक्षात्कारः जब मानिसले यो तथ्य बुझे कि “म“ कुनै अलग अस्तित्व होइन, म ब्रह्म हुँ, तब ऊ सम्पूर्ण विश्वलाई एकरूपमा देख्न थाल्छ । यस अवस्थालाई आत्मसाक्षात्कार भनिन्छ। “अहं ब्रह्मास्मि“ भन्नुको अर्थ मानिसले आफ्नो व्यक्तिगत अहंकारलाई त्याग गर्नु हो। व्यक्तिगत अहंकार नै आत्मा र ब्रह्मलाई फरक मान्ने मूल कारण हो। यो विचारले जीवनको सबै भौतिक पहिचानलाई नकार्छ र व्यक्तिलाई आध्यात्मिक रूपमा उच्च बनाउँछ ।

वेदले ब्रह्माण्डलाई चेतना (ऊर्जा) र पदार्थ (भौतिक तत्व) को अनन्त लहरको रूपमा चित्रण गर्छ । यी दुई तत्वको परस्पर सन्तुलनले मात्र जीवात्माको शरीर र यो सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको अस्तित्व सम्भव भएको हो। प्रथम ऊर्जा तत्व जस्ले  चेतनाको प्रतिनिधित्व गर्छ, जसले जीवन प्रदान गर्छ । दोश्रो पदार्थ तत्व संरचनात्मक आधार हो, जसमा ऊर्जा प्रकट हुन्छ। यो संयोजनले नै ब्रह्माण्डीय जीवनको गतिशीलता कायम गर्दछ ।ब्रह्माण्डको स्वरूप सतत परिवर्तनशील छ । यो कुनै नौकाले जलमाथि तैरिरहेको भाँती कहिले केन्द्रीकृत हुन्छ त कहिले फैलावमा लाग्छ । यसले ब्रह्माण्डीय चेतना र पदार्थबीचको अन्तर संघर्षलाई प्रकट गर्दछ । केन्द्रीकरण ब्रह्म (अन्तिम सत्य) तर्फको आकर्षण हो भने फैलावट  सृष्टिको अभिव्यक्ति, जसले अनन्त दिशामा आफ्नो सीमा विस्तार गर्दछ ।

‘अहं ब्रह्मास्मि एउटा साधारण वाक्यजस्तो देखिए पनि यसमा ब्रह्माण्डीय शक्ति, चेतना, र पदार्थको समग्र सत्य निहित छ । यो महावाक्यले केवल व्यक्तिगत चेतनाको जागरण मात्र होइन, सम्पूर्ण ब्रह्माण्डीय चेतनासँगको सम्बन्धलाई पनि स्पष्ट पार्छ । ब्रह्माण्डको अनन्तता र अज्ञेयता ब्रह्मकै द्योतक हो । यसैले, यो वाक्यले व्यक्तिलाई जीवन र ब्रह्माण्डका गहिरा रहस्यलाई आत्मसात गर्न प्रेरित गर्दछ ।

‘ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्, पूर्ण मुदच्यते,पूर्णस्य पूर्णमादाय, पूर्ण मेवा वशिष्यते ।

“पूर्णमदः“ भन्नाले त्यो ब्रह्मलाई जनाउँछ, जुन देखिँदैन, तर सर्वव्यापी छ । ब्रह्म भनेको पूर्णता हो, जहाँ कुनै कमी छैन। “पूर्णमिदम्“ भन्नाले यो भौतिक संसारलाई जनाउँछ । भौतिक ब्रह्माण्ड ब्रह्मको अभिव्यक्ति हो, त्यसैले यो पनि पूर्ण छ । “पूर्णात् पूर्ण मुदच्यते“ भन्नाले पूर्ण ब्रह्मबाट उत्पन्न भएको ब्रह्माण्ड पनि पूर्ण छ । अनन्तबाट अनन्त निकाल्दा पनि बाँकी अनन्त नै रहन्छ । “पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते“ को तात्पर्य हो कि ब्रह्म पूर्णताको सार हो, जसलाई विभाजन गरे पनि यसमा कुनै कमी आउँदैन ।

वेदान्तका अनुसार ब्रह्माण्ड कुनै सीमित वस्तु होइन। यो अनन्त ऊर्जा, पदार्थ, र चेतनाको खेल हो। ब्रह्म (पूर्ण) नै यो ब्रह्माण्डको आधारभूत सत्य हो। यसले सूक्ष्म (सूक्ष्मतम कण) देखि स्थूल (सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड) सम्मका सबै पक्ष समेट्छ । ब्रह्माण्डको गतिशीलता सतत सृष्टि (उत्पत्ति) र प्रलय (विनाश) को चक्रमा आधारित छ । यो चक्रभित्रको प्रत्येक क्रियाकलाप पूर्णताको नियमद्वारा सञ्चालित हुन्छ । ब्रह्मबाट ब्रह्माण्डको उत्पत्ति हुन्छ । यो ब्रह्मकै नियम र चेतनाद्वारा चलायमान रहन्छ । अन्ततः सबै कुरा ब्रह्ममा नै विलीन हुन्छ । ब्रह्माण्ड ऊर्जा र पदार्थका अनन्त रूपहरूको समष्टि हो। यी तत्वहरूले परस्पर अन्तक्र्रिया गरेर सम्पूर्ण सृष्टिलाई पूर्णताको स्वरूप दिन्छन्।

ईश उपनिषद्को मन्त्रोक्तिले यो पनि स्पष्ट गर्दछ कि पृथ्वी, यसको वातावरण, र जीवहरूको संरचना ब्रह्माण्डीय पूर्णताको प्रतिविम्ब हो। पृथ्वीलाई जीवनको उद्गम मानिन्छ । यसको वातावरण, जल, स्थल, र वायुसँग पूर्ण सामंजस्य छ, जसले जीवनलाई सम्भव बनाउँछ । हरेक जीवात्मा ब्रह्मकै अंश हो। जसरी एक थोपा पानी समुद्रको अंश हो, त्यसै गरी जीवात्मा ब्रह्मको अभिन्न रूप हो। ब्रह्माण्डीय ऊर्जा (सूर्य, चन्द्रमा, र अन्य तारा प्रणालीहरू) र पृथ्वीको प्राकृतिक स्रोतहरूले जीवनलाई सम्भव बनाउँछ। यो उर्जा पनि ब्रह्मकै एक रूप हो । ईश उपनिषद्को मन्त्रोक्तिले संसारका तीन मुख्य पक्षलाई एकतामा बाँध्छ । पहिलो अदृश्य ब्रह्म (पूर्णमदः)यो परा–ब्रह्म हो, जसलाई प्रत्यक्ष देख्न सकिँदैन। यो सूक्ष्म, अनन्त, र सबैको आधार हो। दोश्रो दृश्य ब्रह्माण्ड (पूर्णमिदम्ःयो ब्रह्मकै भौतिक रूप हो, जुन हाम्रा इन्द्रियहरूले अनुभव गर्न सक्छन्। तेश्रो अन्तिम सत्य (पूर्णमेवावशिष्यते)सम्पूर्ण भौतिकता अन्ततः ब्रह्ममै फर्किन्छ, जसमा कुनै परिवर्तन हुँदैन।

ईश उपनिषद्को यो मन्त्रोक्ति आधुनिक विज्ञानसँग पनि मेल खान्छ । आधुनिक विज्ञानले पुष्टि गरेको छ कि ऊर्जा न त सिर्जना गर्न सकिन्छ न नाश गर्न सकिन्छ । यसले मात्र रूप परिवर्तन गर्छ । विज्ञानले पनि ब्रह्माण्डलाई अनन्त मान्दछ, जहाँ ताराहरू, आकाशगंगाहरू, र ब्ल्याक होलहरूको उत्पत्ति र लोप निरन्तर चलिरहन्छ । ईश उपनिषद्को ‘“पूर्णमदः पूर्णमिदम्” मन्त्रले ब्रह्माण्डको अनन्तता, अपरिवर्तनीयता, र पूर्णतालाई दार्शनिक दृष्टिकोणमा प्रस्तुत गरेको छ। यसले ब्रह्माण्डलाई मात्र होइन, प्रत्येक व्यक्तिको आन्तरिक चेतना र अस्तित्वलाई पनि पूर्णको रूपमा देख्छ । सृष्टि, स्थिति, र प्रलयको परिपूर्ण चक्र ब्रह्मकै खेल हो। जीवनको मूल स्वरूप पूर्णता हो, र यस पूर्णताबाट अनन्त सम्भावनाहरूको जन्म हुन्छ । यसैले यो मन्त्रोक्ति जीवन, ब्रह्माण्ड, र ब्रह्मको गहिरो सत्यलाई बुझ्न मार्गदर्शक बनिन्छ ।

ब्रह्माण्डका पदार्थ र उर्जाका शुक्ष्मदेखि शुक्ष्म इकाईहरू, अन्तरसंघर्षबाट पैदा हुने नयाँ तत्वहरू, सबैको प्रमुख आधार दृश्य ब्रह्माण्ड (उर्जा र पदार्थ) हो । तर तत्वहरूको गठन, विघटन र रुपान्तरण पदार्थहरूको भित्र र बाहिर हुने गतिशिलताले निर्धारण गर्दछ । जसलाई अल्बर्ट आइष्टाइनको सुत्र भ्=mअ२ (पिण्ड वा पदार्थ प्रकासको बेगमा गतिमान हुँदा उर्जामा परिवर्तित हुन्छ)ले प्रमाणित गरिसकेको छ । पदार्थको गतिसँग निरन्तर हुने हजारौँ फरक स्वभाव र चरित्रका अन्तरक्रियाले विशाल ब्रह्माण्डको साथै पृथ्वी तथा जीवहरूको सृष्टि भएको कुरालाई विज्ञानले स्विकार गरिसकेको छ ।

हाम्रो शरीरको अन्तिम रूप पदार्थ हो । पदार्थको एक सृङ्खला लयमा जान्छ र जीव तत्वको उत्पत्ति गर्छ । अर्को सृङ्खला विलयमा समाहित हुन्छ । जैविक सक्रियतापछिको मृत्यु आखिर जीवनको त्यही विलय हो । निरन्तरको फ्युजनबाट ताराहरूमा हाइड्रिजन सकिए जस्तै मृत्युपछि जीव तत्व शरीरबाट सकिन्छ र शरीरका अवशेषहरू पनि अणु–परमाणुमा बिच्छेद हुन्छन् । पानी वाष्पीकरण भएर उड्छ । यो प्रक्रिया ब्रहमाण्डमा पनि निरन्तर चलि रहन्छ । विशाल ताराहरू नाभकीय गुरुत्व केन्द्रीकरण र उर्जाको निष्कासनबीचको द्वन्द्वले महाविष्फोट हुन पुग्दछन् । त्यसपछि त्यहाँबाट विकिरणयुक्त उर्जाको साथै हाइड्रोजन ग्याँसको विशाल बादल बाहिर फैलिन्छ । त्यही बादलबाट अर्को चरणका ताराहरूको जन्म हुन्छ भने बीचको गह्रौँ पदार्थबाट न्युट्रन तारा बन्दछ । त्यो तारा आफ्नै असीमित गुरुत्वाकार्षण र गतिका कारण लयबाट विलयमा समाहित हुन्छ । त्यो गह्रौँ तारा आफ्नै केन्द्रमा खुम्चिएर अदृश्य हुन्छ र असिमित गुरुत्व भएको बलशाली कालो छिद्र (हिरण्यगर्भ) बन्दछ ।

जीव सृष्टिको विशिष्ट तथा क्लिष्ट संरचना हो । हाम्रो शरीरको रचना जटिल ब्रह्माण्डीय रासायनिक प्रक्रियाबाट भएको कुरामा कसैले शङ्का गर्नु आवश्यक छैन । खगोलशास्त्रीहरू भन्दछन्, ‘जीवात्माको शरीर सिंगाो ब्रह्माण्डको संक्षिप्त नमुना हो ।जीवात्माको शरीरमा पनि ब्रहमाण्डको जस्तै चक्र हुन्छ । जीवात्माको जीवनचक्रका नियमहरू पनि ब्रहमाण्डका नियमसँग मिहीन रुपमा मिल्दाजुल्दा नै छन् ।जसरी हामीले खाएको खाना आमाशयमा जम्मा हुन्छ, खानारुपी पदार्थको केन्द्रीकरणपश्चात हुने रासायानिक प्रतिक्रियाले शरीरभित्र पाचनप्रक्रिया शुरु गर्न थाल्छ । जीवात्माको शरीरले खानालाई पचाउनको लागि आवश्यक ताप शरीरले आफूभित्रबाटै उत्पन्न गर्दछ । त्यहाँ शारीरिक गति र रासायनिक प्रतिक्रियाको उचित तालमेल हुन्छ । परिणामस्वरुप खाना उर्जामा रुपान्तरण हुन्छ । त्यही शक्तिले हो शरीर र मस्तिष्कलाई क्रियाशील गराउने । त्यो सबै ब्रहमाण्डको भौतिक नियमअनुशार नै हुन्छ ।

ब्रह्माण्डीय नियमहरू, भौतिक तत्वहरूको गतिशीलता, र ऊर्जा रूपान्तरणले ब्रह्माण्डको उत्पत्ति र अस्तित्वलाई निर्धारण गर्छ। प्राचीन ऋषिहरू, चर्वाक दर्शन, र आधुनिक विज्ञान सबैले एकसमान निष्कर्षमा पुग्न सफल भएका छन कि ब्रह्माण्डीय संरचनाको आधार भौतिक पदार्थ र तिनको अन्तरक्रियामा छ ।अहं ब्रह्मास्मि वेदान्त दर्शनको मात्र होइन, सम्पूर्ण मानव जीवनको सत्य खोजीको केन्द्रविन्दु हो। यसले आत्मा र ब्रह्मको अद्वैततालाई उद्घाटन गर्दै व्यक्तिलाई भौतिक संसारको परे रहेको आध्यात्मिक वास्तविकता बुझ्न प्रेरणा दिन्छ। जब व्यक्ति यो अनुभवमा पुग्छ कि ऊ ब्रह्मकै अभिन्न स्वरूप हो, तब ऊ सम्पूर्ण ब्रह्माण्डसँग एकताको अनुभूति गर्न सक्षम हुन्छ। अहं ब्रह्मास्मि केवल एक वाक्य नभएर आत्मसाक्षात्कार र मोक्षप्राप्तिको स्रोत हो ।