बिषय प्रवेश
बिज्ञापन
ज्ञान व्यक्तिमा अन्तरनीहित बौद्धिक सम्पति हो । जुन प्रयोग गरेर नघट्ने, स्थानान्तरण गरेर नास नहुने, सेयर गर्दा झन् माझिने गर्दछ । ज्ञान सूचना र बौद्धिकताको मिश्रण हो । ज्ञानले मन र मस्तिष्कलाई परिष्कृत गर्छ । यो असत्य र सत्यको बिचको भिन्नताको ज्ञान हो । ज्ञानको पहिचान, ज्ञानको खोजी र ज्ञानको सिर्जना र ज्ञानको भण्डारण गरी भविष्यका लागि उपयोग गर्न मिल्ने गरी ज्ञानको संग्रह र ज्ञान प्रकाशनमा निरन्तर सम्पादनसहित लाग्नु तथा मानव जिवनको चेतनाको विकास गर्दै सर्वोकृष्ट प्राणीको मान्यतामा परिकृष्त गर्ने काम भएको छ ।वर्तमान अन्तरजेलित, अन्तरनिर्भर, जटिल, परिवर्तनशील र सुसूचीत समाजमा ज्ञानको महत्व बढेर गएको छ । देश र नागरिकको सेवा गर्ने उद्देश्यले स्थापित सार्वजनिक सेवा नागरिक र समुदायका आवश्यकता सहज र सरलढंगले परिपूर्ति गर्न सक्षम, सदाचारी र उत्तरदायी हुनुपर्दछ । सार्वजनिक सेवालाई गुणस्तरीय एवं सामयिक बनाउन ज्ञानको आवश्यकता पर्दछ ।
बिज्ञापन
ज्ञान के हो ?
सामान्य अर्थमा ज्ञान भन्नाले अध्ययन, अनुभव, सिप, दक्षता तथा आवश्यक सुुचनाहरु संग सम्बन्धित हुन्छ । ज्ञानले कुनै पनि बिषय बस्तु वा समस्यालाई हेर्ने, बिश्लेषण गर्ने र समाधान गर्ने तरिकामा समेत फरक पार्दछ । तसर्थ ज्ञानलाई व्यक्तिगत वा संगठित एउटा महत्वपुर्ण औजारको रुपमा लिने गरेको छ । ज्ञान व्यक्ति बिशेषमा हुने तथ्य, जानकारी र अनुभव पनि हो । ज्ञानको प्राप्ति, बिचार, बिमर्श र यसको उचित उपयोग गर्ने क्रमबद्ध तरिकालाई ज्ञानको व्यवस्थापन भन्न सकिन्छ । समग्रमा सिकाई र कार्य अनुभवबाट प्राप्त हुने ज्ञानलाई व्यवस्थित रुपबाट भण्डार, वितरण र प्रयोग गर्ने जस्ता कार्यहरुनै ज्ञान व्यवस्थापनका क्षेत्रभित्रहरु पर्दछन् । ज्ञानलाई जति आर्जन गर्न सक्यो, जति फराकिलो गर्न सक्यो र परिचालन गर्न सक्यो त्यति नै व्यक्तिगत र संगठनात्मक उदेश्य हासिल गर्न सहज हुन्छ ।
बिज्ञापन
ज्ञान व्यक्तिमा रहेको गुण हो । व्यक्तिमा खासगरी सुव्यक्त ज्ञान र अन्तरनिहीत ज्ञान हुन्छ । सुव्यक्त ज्ञान नीति योजना किताब, प्रतिवेदन, डकुमेन्ट, डाटाबैंक, ब्हाइट, ग्रिन, विल्यु पेपर, पत्रपत्रिका, पुस्तकालय वा किताबमा रहेको हुन्छ । अन्तरनिहीत ज्ञान व्यक्तिमा हुन्छ, तर स्पष्ट देखिँदैन । यस्तो ज्ञान व्यक्तिको दिमागमा रहेको हुन्छ । व्यक्तिको मस्तिष्कमा, सम्झनामा तथा संस्कृतिमा रहेको हुन्छ । खासगरी सुव्यक्त ज्ञानलाई संगठित, एकत्रित, डकुमेन्टेड गर्न र वितरण गर्न सकिन्छ । पुर्नउत्पादन गर्न सकिन्छ । अन्तरनिहीत ज्ञान व्यक्तिमा लुकेर बसेको हुन्छ र आवश्यकतानुसार प्रकट हुन्छ । व्यक्तिमा रहेको विशेषज्ञता, कुन काम कसरी गर्ने, किन गर्ने भन्ने जानकारी नयाँ परिस्थिति र अनपेक्षित अवस्थामा अन्तरनिहीत ज्ञानको अभ्यास गर्न सकिन्छ । अन्तरनिहीत ज्ञान संगठनको भिजन मिसन बनाउने क्रममा ब्रेनस्ट्रमिङको क्रममा प्रकट हुन्छ । अर्थात्, कर्मचारी सबै सँगसँगै बसेर कोचिङ, मेन्टोरिङको माध्यमबाट व्यक्तिमा अन्तरनिहीत ज्ञान तथा अनुभवलाई कार्यक्रममा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ ।
यो ज्ञान मार्ग एक उत्कृष्ट अभ्यास हो । तर यो साधना सजिलो भने छैन । यो बाटो निकै कठिन छ ।पश्चिमी चिन्तक प्लुटोले पनि विचारको ईश्वरीय क्रम र आत्मा अर्थात् परमात्माको प्रकृति जान्नु नै वास्तविक ज्ञान हो भनेका छन् । ज्ञान क्रियाका माध्यमबाट सिकिएको वा अनुभवबाट बटुलिएको तथ्यगत र रायगत सूचनाको समुच्चय हो । तथ्य वा अभिमतका बारेमा हामीसँग रहेको चित्तगत जागृति नै ज्ञान हो ।
ज्ञान व्यवथापन
ज्ञान व्यवस्थापनले ज्ञानको प्रयोग,सृजना, पहिचान,संकलन,समिक्षा, बाँडफाँड र ज्ञानको अनुकुल प्रयोग गरी अति उत्तम तरिकाले प्रयोग, बौद्धिक क्षमता विकासका लागि अभ्यस्त वातावरणको विकास, विस्तार, सामाजिक तथा वैज्ञानिक मुल्य मान्यतामा आधारित संस्कारको विकास र विस्तारमा जोड दिन्छ ।प्रणालीगत रुपमा समन्वय गरि मानिसमा प्रक्रिया, प्रविधि र संस्थागतमा कठिन र अप्ठयारालाई समाधान गर्दै अनवरत रुपमा समन्वय गरी जानी जानी सजिलो बनाउन खोज अनुसन्धान गर्नमा उत्प्रेरित हुनका लागि ज्ञान व्यवस्थापन आवश्यक पर्दछ । ज्ञान व्यवस्थापनले प्रणालीगत व्यवस्थापनमा संस्थागत ज्ञानको उद्धेश्य र लक्ष्य हासिल गर्न सृजनात्मक मुल्य र रणनीतिक आवश्यकता पुरा गर्नका लागि लाभदायक र सान्र्दभिक बौद्धिक सम्पत्ति हासिल गरी संगठनात्मक सुधार प्रर्दशन गर्न सहयोग गर्दछ । संगठनात्मक ज्ञान संगठनको सम्पत्ति हो । संगठनात्मक ज्ञानले व्यक्तिको ज्ञानलाई विस्थापित गर्दैन, बरू व्यक्तिगत ज्ञानलाई सशक्त, तर्कपूर्ण, सुसंगत बनाउँदै संरक्षण, प्रवद्र्धन र उपयोग गर्ने गर्दछ । ज्ञान व्यवस्थापनले संगठनको सक्षमता र प्रभावकारिता बढाउन संगठनात्मक ज्ञानसँगसँगै व्यक्तिको सम्भावित ज्ञान, सीप, क्षमता, विचार, अन्वेषणलाई पूर्णरूपमा उपयोग गर्ने रणनीति बुन्ने गर्दछ । संगठनको काम छिटोछरितो गर्न, राम्रा अभ्यासहरू दोहो–याउन, खर्च कम गर्न, ज्ञानार्जन, विकास, संरक्षण र प्रयोग गर्न ज्ञान व्यवस्थापन केन्द्रित हुने गर्दछ । ज्ञान व्यवस्थापन संगठनको लक्ष्य हासिल गर्न कर्मचारी, प्रविधि, प्रक्रिया, तथा संगठनात्मक संरचनाको प्रयोग र अन्वेषणको उद्देश्यमूलक समन्वय हो जसले संगठनको क्षमतामा सारभूत मूल्य अभिवृद्धि गर्दछ ।
आजको सूचना र ज्ञानको युगमा भौतिक साधन, वित्तीय साधनभन्दा ज्ञान प्रतिस्पर्धात्मक लाभ प्राप्त गर्ने महत्वपूर्ण स्रोत बनेको छ । ज्ञान व्यवस्थापनमा संगठनले आफ्ना कर्मचारीलाई कार्यसम्पादन गर्दा बढीभन्दा बढी नयाँ ज्ञान सिर्जना गर्न र त्यसको प्रयोग गरेर काम गर्न उत्प्रेरित गरेको हुन्छ । ज्ञान सिर्जना गर्ने, प्राप्त गर्ने, भण्डारण गर्ने, सेयर गर्ने र प्रयोग गर्ने प्रक्रिया ज्ञान व्यवस्थापन हो । संगठनात्मक सिकाइका माध्यमबाट संगठनमा विशेष ज्ञान र सीपको विकास हुन्छ । ज्ञान व्यवस्थापनले ज्ञानको भण्डारण र ज्ञानको बहाव (फोल्ओ अफ नलेज) को व्यवस्थापन गर्दछ । ज्ञानको भण्डारनसँग कम्प्युटरमा रहेको विशेषज्ञता र संकेत गरिएको ज्ञान सम्बन्धित हुन्छ भने ज्ञानको बहाव व्यक्तिबाट व्यक्तिमा स्थानान्तरण हुँदै गएको ज्ञानसँग सम्बन्धित हुन्छ ।
ज्ञान व्यवस्थापनमा मानव मस्तिकको अनुभव, सिकाई, भावनाहरु, अन्तरदृष्टि, अन्र्तज्ञान, बुद्धि, अवलोकन, आन्तरिक जानकारी, मानव मतलाई बुझने, पुस्तकहरु अध्ययन गर्ने, कागजातहरु, प्रतिवेदन, संस्मरण लगायतलाई बृहत रुपमा मानिसको जिवनमा निरन्तर अभ्यासमा लगि बुद्धिजीवि मर्यादा क्रमको मानवमा नागरिक पर्दछ । मानिसको जीवनलाई जिवन्त, क्रियाशिल राख्नका लागि सूचना र प्रविधिको युगमा ज्ञान व्यवस्थापन महत्वर्पुण मानिन्छ । नयाँ अभ्यासको पाठ सिक्न र ज्ञान साझेदारी गर्न, आयोजना डिजाईन र कार्यान्वयनमा सुधार गर्न, नीति प्रक्रियाहरुलाई प्रभाव पार्न, विद्यार्थीका गतिविधिहरुलाई जागरुकता बढाउन, नीति निर्माताहरु बीच विद्यार्थीलाई शिक्षा प्रदान गरी गुणस्तरीयता र प्रतिस्पर्धी क्षमतामा अभिवृद्धि गर्न, लक्षित वर्गहरुलाई ज्ञान आर्जनमुखी क्रियाकलापहरु कार्यान्वयन गरी जानकारी दिन, समुदायका साझेदारहरु निर्माण गरी निरन्तर समन्वय गर्न, सफल अनुभवहरु प्रचार गरी सकारात्मक सन्देश प्रवाह गर्नका लागि ज्ञान व्यवस्थापनले भुमिका खेल्दछ ।
संगठनको सम्पर्क, सम्बन्ध र कार्यक्षेत्र विश्वव्यापीकरण बनेको, बहुसंस्कृति, बहुभाषा, बहुसम्बन्धमा काम गर्नुपर्ने भएको, समाज सुसूचित बनेको, प्रविधिको परिवर्तन र उन्नयन अकल्पनीय रहेको, संगठनको स्मृति लोप हुने प्रवृत्ति उच्च भएको र ज्ञानयुक्त कामदारको व्यवस्थापन गर्न संगठन निरन्तर सिकाइमा समर्पित हुन अनिवार्य बनेको कारण ज्ञान व्यवस्थापनको महत्व अक्कासिएको छ । आज हामी भौतिक स्रोत साधनबाट भन्दा ज्ञानबाट बढी उत्पादक सेवा दिन सक्ने अवस्थामा पुगेका छांै । पहिले औद्योगिक युग थियो । मानिस, मेसिन, विधि र साधनमा जोड दिइन्थ्यो । उद्योग व्यवसायहरू श्रमप्रधान थिए । श्रम सस्तो पनि थियो । कामदारहरूमा विविधता पनि थिएन । प्रशासन र व्यवस्थापन पदसोपान र कमान्ड एन्ड कन्ट्रोलको सिद्धान्तमा सञ्चालित थियो र संगठनहरू परिणामभन्दा प्रक्रिया पु–याउन अभ्यस्त थिए ।
वर्तमान समाजमा ज्ञान प्रसस्त छ तर यसको उपयोग भने कठिन बन्दै गएको छ ।संगठनात्मक ज्ञान डाटावेस, प्रतिवेदनमा डकुमेन्टेड हुन्छ र संगठनको मूल्यमान्यता, नम्र्स, प्रक्रिया र अभ्यासमा पनि रहेको हुन्छ । संगठनले आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्न ज्ञान प्राप्ति गर्ने, रचना गर्ने, उपयोग गर्ने, संरक्षण गर्ने, जोगाएर राख्ने गर्दछ । यद्यपि, कतिपय अवस्थामा संगठनको मूल्यवान ज्ञान अपर्याप्त हुने वा नष्ट भएर, हराएर वा नासिएर जाने गर्दछ ।
ज्ञान व्यवस्थापन ज्ञानको आर्जन, शुद्धिकरण, भण्डार, वितरण र उचित प्रयोग गर्ने कुरा संग ज्ञानको व्यवस्थापन सम्बन्धित छ ज्ञानलाई यसरी व्यवस्थित गर्न सकेको अवस्थामा आफुमा उर्जा तयार भईरहेको हुन्छ र जस्तो सुकै अवस्थालाई पनि सजिलै सामना गर्न सकिन्छ । तर ज्ञानको व्यवस्थापनको अभावमा चेतना जस्ता विषयहरुको अभाव हुन गई बिचलनको अवस्था पनि सिर्जना हुन्छ । फलस्वरुप समय, श्रम र साधनको उचित प्रयोग नभई कार्य सम्पादन हुन सक्दैन ज्ञानको मुख्य स्रोत आन्तरिक र बाह्रय स्रोत नै हुन् । प्राय वर्तमान समयमा सबैले ज्ञान हासिल गरिरहेका हुन्छन् । तर यसको उचित व्यवस्थापन गरेको भने पाइदैन ।ज्ञान व्यवस्थापन सदैव उद्देश्यमूलक हुन्छ । संगठनात्मक ज्ञानबाट फाइदा लिनका लागि ज्ञानको समुचित उपयोग गर्नु प्रमुख उद्देश्य हो । संगठनबाट अवकाश हुने, वा छोड्ने कर्मचारीको ज्ञान उनीहरूको स्थानमा काम गर्न आउने कर्मचारीमा सार्ने व्यवस्थालाई सहजीकरण गर्नु, संगठनबाट कर्मचारी अवकाश हुँदा वा छोडेर जाँदा संगठनात्मक सम्झना वा सूचना नासिएर जानबाट रोक्नु, संगठनको सफलताका लागि ज्ञानको महत्वपूर्ण स्रोत र महत्वपूर्ण कार्य क्षेत्र पहिचान गरी ज्ञान उपयोग गर्नु तथा संगठनको बौद्धिक पुँजीको महत्तम उपयोग गर्न ज्ञान उपयोग गर्ने विधि भएको टुलकिट बनाउनु ज्ञान व्यवस्थापनको मुख्य उद्देश्य हो ।
ज्ञान व्यवस्थापनबाट संगठनका जनशक्तिले थोरै समयमा धेरै काम राम्रोसँग गर्न, गहन निर्णय लिन र समस्या समाधान गर्न सक्षम हुन्छन् । यसबाट पेसागत सीप विकास, नेटवर्कको अभ्यास, टिममा काम गर्ने संस्कृतिले टिम लाभान्वित हुन्छ ।संगठन र संगठनमा काम गर्ने कर्मचारीले ज्ञानको निरन्तर प्रयोग र अभ्यासले प्रशोधित हुँदै र माझिँदै जान्छ । संगठनात्मक क्रियाले ज्ञान संगठनको डाटाबैंकमा भण्डारण हुँदै जान्छ र त्यस्तो ज्ञान डकुमेन्ट, म्यानुअल, प्रस्तुति र प्रतिवेदनका रूपमा प्राप्त हुन्छ । यसरी संगठनको बैंकमा रहेको ज्ञान व्यवस्थापन सूचना प्रणाली, बैठक, तालिम कक्षा, टिमको कार्याभ्यास तथा इन्टरनेटको माध्यमबाट संगठनमा घुमिरहेको हुन्छ । व्यक्तिले संगठनमा काम गर्दाका बखत आर्जन गरेको ज्ञान र अनुभवलाई परिस्कृत गर्दै जान्छ । ज्ञान सिद्धान्तः प्रयोग गर्दा बढ्ने, ननासिने हुन्छ भने प्रयोग नगर्दा व्यक्तिको दिमागमा नै बन्द भएर बस्न पनि सक्छ । त्यस्तो ज्ञान व्यक्तिले संगठन छोडेमा वा संगठनले हटाएमा वा अवकास भएमा व्यक्तिसँगै जान्छ । यसलाई ज्ञानको नोक्सानी भन्ने गरिन्छ । यसकारण ज्ञान व्यवस्थापनमा ज्ञान चिन्ने कसरी र त्यसको संगठनमा वितरण गर्ने कसरी र ज्ञानको नोक्सानी रोक्ने कसरी एउटा जटिल चुनौती बनेर बसेको पाइन्छ ।
अहिले हरेक व्यक्तिको वेवसाइट, इमेल, फेसबुक पेज, सामाजिक सञ्जालहरुमा आबद्ध, टिकटक लगायत युटुव च्यानलहरुले मानिसलाई क्षमता विकास गर्न र ज्ञानको संग्रह गरी व्यवस्थापन गर्न सजिलो भएको छ । अब घरमा वाइफाइ जडित कम्प्युटर र मोबाइल भएपछि सारा संसार सिमित बन्द कोठाभित्र हुन पुगेको छ । ज्ञान कार्यमा आधारीत अनुभव, सूचना, जानकारी तथा सिकाईहरुलाई ज्ञान उत्पादन गर्ने, सहि व्यक्तिलाई, सहि समयमा, सहि संचार गर्नु नै ज्ञान व्यवस्थापन हो । संस्थालाई जिवन्त राख्ने विभिन्न श्रोत मध्ये ज्ञान व्यवस्थापन पनि एक हो । नयाँ पाठ सिक्न र ज्ञान साझेदारी गर्न, आयोजना डिजाईन र कार्यान्वयनमा सुधार गर्न, नीति प्रक्रियाहरुलाई प्रभाव पार्न, आयोजनाका गतिविधिहरु लाई जागरुकता बढाउन, नीति निर्माताहरु बीच आयोजनाको गुणस्तर बढाउन, लक्षित वर्गहरुलाई कृयाकलापहरु कार्यान्वयन गर्न जानकारी दिन, आयोजना क्षेत्रका साझेदारहरु निर्माण गर्न, सफल अनुभवहरुको प्रचारगर्न ज्ञान व्यवस्थापनले मूख्य भूमिका खेल्नेछ ।
वर्तमान समयमा ज्ञान व्यवस्थापन संगठनको महत्वपूर्ण रणनीतिका रूपमा प्रयोग हुँदै गएको पाइन्छ । ज्ञान व्यवस्थापन स्मरण, बुद्धि, बिचार र सिकाईका परिचालन संग सम्बन्धित कार्य हो यसले ज्ञानको पहिचान गर्न, प्राप्त गर्न औपचारिक तरिकाले सबै व्यक्ति वा पद्धतिमा क्रमबद्ध तरिकाले व्यवस्थापन गर्दै संगठनात्मक तथा आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरि समस्याहरु सहज रुपमा सम्पादन गर्न सक्ने बातावरण तयार गरिदिन्छ । ज्ञान व्यवस्थापन आफैमा एउटा नियमित र निरन्तर प्रक्रिया हो । ज्ञान व्यवस्थापन एउटा नियमित चक्र हो । यसको चक्रमा तथ्याङ्क, सुचना र ज्ञानलाई क्रमश संकलन, बिश्लेषण, भण्डारण एवम् उपयोग गर्ने कुरालाई बिशेष ध्यान दिइन्छ ।
विश्वव्यापीकरणको वर्तमान युगमा संसारमा भैरहेका नयाँ नयाँ प्रयोग, विषय र छलफलबाट हामी टाढा रहन सक्दैनौं । समयानुकूल, जल्दाबल्दा विषयहरु आमसरोकारका विषयमा पर्नुपर्छ । ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्र आर्थिक विकासमा फड्को मार्ने एउटा नवीन क्षेत्र हो । विश्वमा विकसित राष्ट्रहरु प्रविधिगत ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रमा गइसकेका छन् र प्रतिस्पर्धात्मक लाभ हासिल गरिरहेका छन् । खास गरेर ओईसीडीमा आवद्ध देशहरु अमेरिका, ब्राजिल, चीन, इन्डोनेसिया, फ्रान्स, दक्षिण कोरिया आदि कुल गार्हस्थ उत्पादनको ५० प्रतिशतभन्दा बढी ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रमा गैसकेका छन् ।
गुणस्तरीय उच्च शिक्षा र सीप, सूचना सञ्चार र प्रविधि, अनुसन्धान एवं विकास, नवीनता र नीति, नियमन, संस्थागत लगानी ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रका खम्बाहरु हुन् । यी क्षेत्रको दिगो विकास गर्न सरकारको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । १६औं आवधिक योजनामा ज्ञानमा आधारित अर्थतन्त्रको बिजारोपण गर्न सरोकारवाला सबै तत्पर हुनुपर्छ । आर्थिक विकास र संस्थागत विकासका निम्ति सरकारले वातावरण बनाउनुपर्छ । प्रभावकारी अनुसन्धान र विकास तथा नवप्रवर्तनलाई प्रवर्द्धन गर्ने खालको उच्च शिक्षा र सीप विकासमा लगानी बढाउनुपर्छ ।
(उप्रेती सहकारी बिभागका उपसचिव हुन् ।)
